De Gids. Jaargang 160

[p. 792]

Ed. van Thijn
Srebrenica: een godgeklaagd gebrek aan onbehagen

‘Hoe voelt het om als Nederlandse schrijver geassocieerd te worden met de genocide in Srebrenica?’ De vraag sloeg in als een mortiergranaat. Een panel van Nederlandse schrijvers was speciaal overgekomen naar Sarajevo om met Bosnische collega's ervaringen uit te wisselen over literatuur. Chris Keulemans, organisator en discussieleider, had zojuist aan het panel, bestaande uit drie Nederlandse en vier Bosnische schrijvers, de openingsvraag voorgelegd: ‘Kunt u iets vertellen over uw allereerste boek? Hoe bent u schrijver geworden?’ Halverwege het eerste antwoord kwam de striemende interruptie.

Een grote ontreddering was het gevolg. De Nederlandse schrijvers putten zich uit in gevoelens van schuld en schaamte, maar de vragen werden steeds agressiever. Een wanhopig beroep van de voorzitter om niet al te zeer af te wijken van het onderwerp van de avond: de literatuur, had geen enkel effect. De aanwezigen begonnen steeds onrustiger op hun stoelen te schuiven en keken met een schuin oog om naar de twee gevluchte schrijvers uit Srebrenica die op de achterste rij hadden plaatsgenomen en de discussie zwijgend, met diep verzonken ogen, volgden. De interrumpant, die inmiddels was gaan staan, riep, bevend van woede: ‘Hoe kunnen we met jullie over literatuur praten als we niet eerst met elkaar over Srebrenica in het reine zijn gekomen?’

De Nederlandse schrijvers probeerden de zaak nog te sussen. ‘Over deze zaak is in Nederland het laatste woord nog niet gesproken. Wij hebben een kritische pers,’ zei de een. ‘Ik ben geen politicus,’ zei de ander, ‘maar ik blijf hopen op het zelfreinigende vermogen van de Nederlandse politiek.’

Maar ook deze antwoorden misten doel. De stemming bleef geladen en agressief. De voorzitter zag zich, diep ontgoocheld, genoodzaakt de bijeenkomst vroegtijdig te beëindigen.

De Nederlandse schrijvers dropen af.

Intussen is er, ruim een jaar later, van het zelfreinigend vermogen van de Nederlandse politiek - behoudens een per abuis uitgewist filmrolletje met mogelijk bewijsmateriaal - weinig gebleken. De Tweede Kamer is na een enkel debat overgegaan tot de orde van de dag. Tot een parlementaire enquête is het niet gekomen. Voorstellen om een internationaal onderzoek in te stellen zijn, zoals te verwachten was, ergens in het spookcircuit van de internationale gemeenschap gestrand. In arren moede heeft men ten slotte de eigen verantwoordelijkheid uitbesteed aan het riod. De minister van Defensie Voorhoeve, eerst verantwoordelijke voor de wanvertoning van Dutchbat, kan zijn tijd rustig uitdienen.

Tal van brandende vragen, die deels ook teruggrijpen op het beleid van zijn voorganger Ter Beek, zijn onbeantwoord gebleven. Hoe kon het dat Dutchbat gelegerd werd in een zogenaamd ‘safe area’ op een moment dat dit in feite al - zoals uit de inmiddels beschikbaar gekomen gegevens blijkt - door de internationale gemeenschap was opgegeven? Hoe kon het dat - alle militair-deskundige adviezen ten spijt - de Dutchbat'ers, onvoldoende toegerust

[p. 793]

en met een ontoereikend mandaat, voor een onmogelijke opgave werden geplaatst en in feite als gijzelaars hebben gediend? Hoe kon het dat de hoogste militaire en burgerlijke autoriteiten zich aan de vooravond van de val van Srebrenica overrompeld voelden door de oprukkende Bosnische Serviërs en dat er geen duidelijk beleidsscenario voor een dergelijke, te voorziene situatie aanwezig was? Hoe kon het dat men zich in een situatie heeft laten manoeuvreren dat medewerking moest worden gegeven aan een (gescheiden!) evacuatie van de moslimbevolking? Zo heeft zich - praktisch onder de ogen van de Nederlandse blauwhelmen - een genocide van ongekende omvang voltrokken die nog diepe sporen in de geschiedenis van Europa zal trekken. Nadat minister Pronk, die als enige het beestje bij de naam noemde, via kamervragen tot zwijgen was gebracht, trok de fine fleur van Den Haag naar Zagreb voor een groots huldebetoon aan de Nederlandse helden. Bij die gelegenheid sprak Karremans zijn ‘famous last words’ als overste (hij zou kort daarna tot kolonel worden gepromoveerd). Ten overstaan van de internationale pers, in aanwezigheid van zijn minister, verklaarde hij ex cathedra dat er in het Bosnië-conflict geen ‘good guys and bad guys’ bestaan. Maanden later zei hij in antwoord op een vraag van het Haagse Tribunaal te moeten bekennen dat hij er geen moment aan gedacht had om tijdens zijn contacten met de door hem zo bewonderde generaal Mladic (dat fotorolletje is helaas niet verloren gegaan) te informeren naar het lot van de weggevoerde Bosniërs. Blijkbaar was daar ook van hogerhand geen vraag naar geweest. De veilige terugkeer van onze militairen, door (inter?)nationaal wanbeleid in de nesten geraakt, stond immers voorop.

Natuurlijk geeft het geen pas om de Nederlandse autoriteiten aansprakelijk te stellen voor de massamoord die zich na de val van Srebrenica heeft voltrokken. De schuld daarvoor ligt uitsluitend bij de Bosnisch-Servische oorlogsmisdadigers die tot op heden (juli '97) nog altijd niet door de - wederom falende - internationale gemeenschap zijn gearresteerd. Ook is nog altijd niet duidelijk in welke mate Nederland de dupe is geworden van de boosaardige intriges en de (in)competentiestrijd die zich rond de val van Srebrenica binnen de internationale gemeenschap hebben afgespeeld. De diverse, uitstekend gedocumenteerde, publicaties die hierover verschenen zijn, worden eenvoudigweg genegeerd. Dat alles neemt echter niet weg dat door een aaneenschakeling van klunzigheden de naam van Nederland ten eeuwigen dage in negatieve zin verbonden zal blijven aan een van de zwartste pagina's in de Europese geschiedenis.

Mijn grootste onbehagen betreft het godgeklaagde gebrek aan onbehagen over deze beschamende gang van zaken in eigen land. Zoals al vaker vertoond in onze vaderlandse geschiedenis zijn wij weer eens met stomheid geslagen als blijkt dat onze rol bij onverkwikkelijke gebeurtenissen minder heroïsch is geweest dan wij onszelf hadden voorgespiegeld. De systematiek is inmiddels overbekend. Na een eerste schrikreactie ontstaat de oorverdovende stilte, voortkomend uit een bonte mengeling van gêne, ongeloof, onverschilligheid en ontkenning. Dit collectieve verdringingsmechanisme kennen we uit de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog, toen langzaam doordrong op welke schaal Nederlandse overheidsfunctionarissen hadden meegewerkt aan de vlekkeloze deportatie van de Nederlandse joden. Een vergelijkbaar verdringingsproces vond plaats na het bekend worden van een aantal gruwelijke excessen die zich hebben voorgedaan tijdens de politionele acties in Indonesië. Een telkens terugkerend fenomeen daarbij is dat men van hogerhand probeert een punt te zetten achter de geschiedenis, nog voordat de feiten tot op de bodem zijn uitgezocht. De gevolgen van zo'n grote verdwijntruc, waarbij verantwoordelijkheden worden ontlopen, zijn inmiddels bekend. Waar niemand verantwoordelijk wordt gesteld, blijkt na verloop van tijd iedereen verantwoordelijk te worden gehouden.

[p. 794]

Nog tientallen jaren later worden wij telkens weer opgeschrikt door heftige, emotionele erupties die stuk voor stuk terug te voeren zijn op brokken onverwerkt verleden van in de kou gezette betrokkenen.

Wij Nederlanders blinken niet uit als het om ons zelfreinigend vermogen gaat. Aan ons poldermodel komt veel zand te pas. De oorverdovende stilte rond de val van Srebrenica is een veelzeggend voorteken.