De Gids. Jaargang 160

[p. 787]

Frits Abrahams
Het falen van de journalistiek

Mijn onbehagen zetelt vooral in mijn voeten - maar daarover straks meer.

Het is zo'n deftig woord, onbehagen. De gedachten gaan onmiddellijk uit naar ethische en sociale processen die de dominee in ons wakker maken. Ik geloof dat ik nog nooit tegen iemand heb gezegd: ‘Ik voel een groot onbehagen.’

Waarom zou ik het nu dan wél zeggen? Omdat De Gids het wil? Ach, zó goed betalen ze nou ook weer niet.

Nee, redactie van De Gids, het spijt me, maar het woord zit me in de weg. In de openingszin kon ik het nog gebruiken omdat ik er een ironische, dubbele bodem mee wilde suggereren - maar daarover straks dus meer.

Teleurstelling, ergernis, boosheid: het zijn woorden die de debuterende essayist van De Gids niet meteen als een graat in de keel steken. Je moet zuinig met ze omspringen, maar ze hebben hun nut. Wanneer? Als je bijzonder teleurgesteld, boos en geërgerd bent? Bij voorbeeld. Je mag ze ook gebruiken om te doen alsóf je bijzonder teleurgesteld, boos en geërgerd bent, en eerlijk gezegd is dat het grote gevaar van themanummers als het onderhavige. Maar dat is niet mijn zorg.

Misschien is het maar het verstandigst al die woorden te laten voor wat ze zijn: gemakkelijk verwisselbare etiketten. Het gaat in de eerste plaats om de lading die ze aan het zicht dreigen te onttrekken. Daarvoor moeten we in mijn geval terug naar de jaren zestig.

Ik was toen een jonge journalist die zeer hooggespannen verwachtingen had van ‘het vak’. Voorlopig kon niets die verwachtingen temperen.

Ik kreeg te maken met een moreel corrupte hoofdredacteur die onder één deken lag met de plaatselijke autoriteiten. Ons verspreidingsgebied omvatte een halve provincie, waar onder de oppervlakte van een gezapige sociale structuur de ene misstand na de andere sudderde.

Nooit hebben wij als krant daar ook maar iets van geopenbaard. Dreigende onthullingen werden onmiddellijk in de kiem gesmoord door ongeruste telefoontjes van autoriteiten naar het hoofdredactionele kantoor. De kopij van de ambitieuze verslaggever werd verminkt en naar een ongevaarlijke binnenpagina doorgeschoven.

Als beginnende journalist was het me meteen al opgevallen dat het romantische, uit Amerikaanse B-films overgewaaide beeld van zinderende redactielokalen met verwoed telefonerende redacteuren in het geheel niet met de werkelijkheid overeenkwam. Er heerste de aangename sfeer van mensen die uiterlijk tevreden waren met hun lot: het met lijm en schaar bewerken van telexberichten, het tikken van een kleurloos verslagje van de gemeenteraadsvergadering en het lezen van een boek (door de twee oudste redacteuren).

Ik liet me er niet door uit het veld slaan. Straks wordt alles anders, dacht ik altijd. Een verstandige gedachte voor wie nog een heel leven mee moet.

En het wérd ook anders. Maar niet zoveel als ik verwacht en gehoopt had.

[p. 788]

Ik heb bij slechte en bij goede kranten gewerkt, en overal viel mij op dat journalistiek voor de meeste beoefenaren een baan van negen-totvijf is. Het is voor hen een beroep als alle andere, en geen roeping, zoals ik in mijn naïviteit veel te lang gedacht heb. Uitgesproken gedreven verslaggevers - de kurk waarop elke krant zou moeten drijven - vormen op de redacties een kleine minderheid.

Karakterloze hoofdredacteuren heb ik gelukkig nooit meer in die mate als in mijn eerste periode meegemaakt. Toch is het mij en de collega's om mij heen ook later af en toe overkomen dat berichten, reportages en interviews werden aangepast om te voorkomen dat het belang werd geschaad van een instantie of persoon die banden onderhield met de hoofdredactie.

Het kan om zeer banale gevallen van vriendjespolitiek gaan. Zelf kreeg ik eens te maken met een hoofdredactielid dat een citaat uit een interview schrapte, omdat daarin een goede kennis van hem verwijten werden gemaakt. Die kennis was een acteur die tijdens repetities een homoseksuele collega met zijn seksuele geaardheid pestte.

Meestal is de invloed van een hoofdredactie diffuser. Een verslaggever, wekenlang bezig met een onthulling, krijgt via een chef te horen: ‘We vinden het nu welletjes.’ Maanden later krijgt hij in de gaten in welke circuits zijn hoofdredacteur verkeert, en hij kan zijn conclusies trekken.

De beste hoofdredacteuren zijn zij die geen enkele behoefte hebben in welk circuit dan ook te verkeren. Zij zitten de hele dag achter hun bureau om koffie te drinken met lastige redacteuren en medewerkers, zij lezen tien kranten per dag en zij kijken thuis veel tv. Zo deed Harold Ross, de hoofdredacteur van The New Yorker, het ook, en hij is er legendarisch mee geworden.

Niemand is op een krant zo gevaarlijk als de hoofdredacteur die een verslaggever bij zich roept en hem influistert: ‘Ik sprak gisteren op de Rotary directeur X. van Shell - volgens mij een razend interessante man waarin een boeiend verhaal zit.’ Als de verslaggever de volgende dag directeur X. opbelt, krijgt hij te horen: ‘Ik had al op uw telefoontje gerekend.’

Ik herinner me een hoofdredacteur die bijna dagelijks tegen zijn mensen zei: ‘Wij controleren de macht.’ Het is een leus die je vaak hoort in de journalistiek, maar in de loop van mijn carrière ben ik steeds meer gaan twijfelen aan de oprechtheid waarmee die doelstelling wordt nagestreefd.

Geen enkel Nederlands persorgaan heeft voldoende mensen in dienst om het ‘de macht’ zo moeilijk mogelijk te maken. Er bestaan geen groot opgezette onderzoeksteams die de opdracht hebben gekregen de politieke en financiële machtssystemen consequent door te lichten. Prominente onthullingsjournalisten zijn in ons land op de vingers van één hand te tellen.

Het is een wonder dat zij soms toch nog tot opzienbarende resultaten komen, want zij moeten het opnemen tegen batterijen van obstruerende voorlichters aan de kant van de tegenpartij. Juridische schadeclaims hangen hun steeds boven het hoofd, en altijd is er die grote onzekerheid: zal de krant mij steunen als ik in het nauw kom?

‘De macht’ is dan ook niet erg onder de indruk van ‘de krant’. Ik heb eens een topondernemer tegen een redactie horen zeggen: ‘Wij liggen bepaald niet wakker van jullie.’ Ik vrees dat hij redenen te over had om het te menen.

Waarom wordt de nachtrust van de machtigen der aarde - we hebben het hier over een internationaal verschijnsel - zo zelden verstoord door de journalistiek?

Het is niet alléén een kwestie van gebrek aan personeel. De oorzaken zullen per land verschillen, maar één gemeenschappelijke zwakte van de pers is gemakkelijk aan te wijzen. In zijn jacht op nieuws maakt de ambitieuze journalist zich al spoedig té afhankelijk van zijn bronnen. En wie spuugt er graag in de bronnen waaraan hij zich laaft? Hij kan het één keer

[p. 789]

doen, maar een tweede kans krijgt hij niet meer.

Dit moet de verklaring vormen van het feit dat zoveel belangrijke onthullingen op naam komen van niet-gespecialiseerde journalisten. Woodward en Bernstein waren naamloze stadsverslaggevers toen zij zich aan de ontmanteling van Nixon zetten. I.F. Stone was een journalistieke buitenstaander die zijn onthullende analyses baseerde op nauwkeurige lezing van openbare rapporten. De Brandpunt-redacteuren die de val van Brinkman veroorzaakten, hadden tevoren amper een voet op het Binnenhof gezet.

Al deze journalisten hadden geen last van gevoelens van misplaatste loyaliteit tegenover bronnen die zij ooit nog een keer nodig zouden kunnen hebben.

Het trieste is dat steeds meer kranten lijken te berusten in hun machteloosheid. Is het uit gemakzucht, zuinigheid of een naïef soort vertrouwen in autoriteiten? Ik geloof vooral het laatste. Ik weet het, vroeger was het ontzag en de vrees voor autoriteiten bij de pers nog veel groter: zie Tegels lichten van H.J.A. Hofland. Maar nog altijd bestaat er te weinig scepsis en achterdocht tegenover de manoeuvres van autoriteiten en hun angstaanjagende plaatsbekleders, de voorlichters.

Autoriteiten liegen altijd. Daar moet elke journalist van uitgaan. Autoriteiten liegen altijd, tenzij zij zich door een gelukkige samenloop van omstandigheden geroepen voelen de waarheid te spreken. Die omstandigheden kunnen zijn: een bedreigde loopbaan, rancune, de druk van de buitenwereld et cetera.

Als je zulke uitspraken in Nederland doet, word je al gauw voor een paranoïde zonderling versleten. Autoriteiten hebben toch ook wel eens het goede met de mensheid voor? Jazeker, vooral als ze er zelf niet slechter van worden.

Op de dag dat ik dit stuk begin te tikken, sla ik de buitenlandpagina van mijn ochtendkrant op, en God is mij weer eens genadig: Hij schenkt mij twee actuele voorbeelden om mijn betoog mee te illustreren. Toeval? Nee, want met een beetje ijver kun je er elke week wel een paar vinden.

De kernproeven in de Nevadawoestijn hebben van 1951 tot 1958 in meerdere of mindere mate de hele Amerikaanse bevolking besmet met radioactief jodium, wat schildklierkanker kan veroorzaken. Dit is gebleken uit een onderzoek door het Amerikaanse Nationale Kankerinstituut. Als dit waar is, moet een onbecijferbaar aantal ambtenaren, artsen, voorlichters en regeerders tegen de klippen op hebben gedraaid, gelogen en gezwendeld om het risico van besmetting zoveel mogelijk te bagatelliseren. En het ergste is: het is ze veertig jaar lang gelukt.

Voorbeeld twee. De journalist Jonathan Dimbleby heeft in een boek onthuld dat de Britse regering vergaande concessies heeft gedaan aan China over de democratisering van Hongkong. Daarom zouden de beloofde verkiezingen van 1988 niet zijn doorgegaan. De Britse geheime dienst is onmiddellijk een onderzoek gestart om Dimbleby's bron - mogelijk de voormalige gouverneur Patten - te traceren. Want dat is altijd de Pavlov-reactie van belaagde autoriteiten: ontken het nieuws en verzuip de boodschapper in zijn bron.

Hoe doen wij dat in Nederland?

Niet veel anders. Daar proberen we al te voorkomen dat er überhaupt zoiets als nieuws ontstaat. Onze paarse regering heeft voorgesteld de pers zoveel mogelijk te weren bij ongelukken en rampen. Dit ten behoeve van de privacy van de slachtoffers. De hypocrisie is weer eens de moeder van het kwaad, want wat willen de autoriteiten vooral bereiken?

Dat zij niet langer op de vingers worden gekeken door de journalistiek. Er zijn de laatste jaren zoveel pijnlijke, nooit beantwoorde vragen gesteld over bij voorbeeld de Hercules- en de Bijlmerramp dat een stel topvoorlichters tegen elkaar moeten hebben gezegd: ‘Het is mooi geweest, we slaan de muskieten morsdood.’

En hoe reageren de muskieten? Stellen ze zich teweer, maken ze zich op voor één, des-

[p. 790]

noods laatste, doodssteek?

Nee, liever geven ze elkaar (schrijvende pers contra audiovisuele pers) de schuld, en één krant, nota bene de Volkskrant, bestond het zelfs om de overheid in een hoofdredactioneel commentaar bij te vallen: ‘Het gaat hier om de plicht van de overheid om te voorkomen dat het werk wordt belemmerd door horden mediamensen [...] Daarom is het begrijpelijk dat de ministers de betrokken ambtenaren een spreekverbod opleggen en verbieden medewerking te verlenen aan opnamen.’

Het staat er. Echt. En het moet opgeschreven of goedgekeurd zijn door een hoofdredacteur die, ware hij in de jaren zeventig hoofdredacteur van de Washington Post geweest, tegen zijn ondergeschikten Woodward en Bernstein zou hebben gezegd: ‘Jongens, laat de president nou eens met rust, die man heeft óók recht op zijn privacy.’

Macht wordt te vaak louter geassocieerd met politieke en financiële kringen. Want macht is er natuurlijk óók in bijvoorbeeld de culturele wereld. Concertgebouwdirecties, uitgevers, toneelleiders, filmproducenten: allemaal machtige mensen op hun gebied.

Hoe kritisch wordt hún macht door de pers benaderd?

Dat houdt ook niet over. Kunstredacties houden zich doorgaans verre van de machinaties achter de schermen. Hun aandacht gaat in de eerste plaats uit naar de producten, de vruchten van de verbeelding. Daar is nog wel begrip voor op te brengen, mits recensies en interviews met kunstenaars van een kritische distantie getuigen.

Dat is vaak niet het geval. Daarvoor lopen er te veel verbindingslijnen tussen de wereld van de recensent en die van de kunstenaar. Iedereen kent de voorbeelden van mensen die menen dat hun goede onderlinge relatie geen beletsel is om over elkaars werk te kunnen schrijven. Ik zag het laatst nog gebeuren tussen de Nederlandse hoogleraren Van Oostrom en Pleij. Het ergerlijke is dat kranten zulke bijdragen opnemen alsof er niets aan de hand is.

Ik heb me altijd verbaasd over het vanzelfsprekende gemak, de trots moet je misschien ook zeggen, waarmee sommige recensenten met kunstenaars omgaan. Simon Carmiggelt hield met zijn toneelrecensies voor Het Parool op, toen hij bevriend raakte met een aantal acteurs. Maar ik heb het vaak anders gezien, zoals bij die filmrecensent die buitenlandse regisseurs altijd veel onbarmhartiger kritiseerde dan Nederlandse regisseurs - maar de laatsten kwam ik dan ook in groten getale tegen op zijn verjaardagsfeestje, terwijl Bergman en Antonioni altijd verhinderd waren.

Ooit was ik een hartstochtelijk lezer van de goed geschreven kunstkritiek. Daar is de laatste jaren stevig de klad in gekomen. Het zou overdreven zijn om te beweren dat dat alleen door de genoemde ervaringen komt, maar ze hebben zeker een rol gespeeld.

Het gebrek aan distantie hoeft niet louter aan persoonlijke relaties te worden toegeschreven. Het kan ook veroorzaakt worden door dweepzucht, snobisme en een te grote behoefte om serieus te worden genomen. Het moderne verschijnsel van ‘hype’ heeft met een combinatie van die factoren te maken. De commerciële kunstwereld geeft de aarzelende redacteur het laatste zetje.

Voor andere sectoren in de journalistiek - zoals de sport- en de reisjournalistiek - gelden al deze factoren in nog veel extremere mate. Wie hier zijn werk in alle onafhankelijkheid probeert te doen, kan op een complete boycot rekenen.

De controle van de macht is niet de enige taak waartoe de pers geroepen is.

Wat ze in de eerste plaats moet doen, is het registreren van de werkelijkheid - of daar nu wel of niet machtigen bij betrokken zijn. Vroeger had ik als journalist de illusie dat men over vijftig, honderd jaar aan de hand van de kranten-van-nu (‘de vuile drukproeven van de geschiedenis’!) de dagelijkse werkelijkheid zou kunnen reconstrueren.

[p. 791]

Maar ik twijfel daar nu méér aan dan ooit tevoren. Laten wij wel voldoende zien wat er in de samenleving op het meest basale niveau gaande is? Waar staan de rubrieken die daarover zouden moeten gaan? Ik wil lezen over de dagelijkse wereld van de achterstandswijken, de asielcentra, de rechtbanken, de skyboxen, de vliegvelden, het openbaar vervoer. Maar wat ik vooral vind is ‘officieel nieuws’: de neerslag van persconferenties, briefings, nota's.

De Nederlandse journalist gaat te weinig de straat op. Er wordt wel gezegd dat de Nederlandse literatuur het straatrumoer ontbeert, maar de journalistiek is daar het geëigende terrein voor - niet de literatuur. En de journalistiek laat het ook in dat opzicht te vaak afweten. Kent de lezer nu mijn ‘onbehagen’?

Tja. Ik zou niet graag willen beweren dat hij het voorgaande allemaal voor niets heeft gelezen, maar ik betrap mezelf wel eens op de gedachte dat alle onlustgevoelens van een mens tot iets heel anders te herleiden zijn.

Bij mij begint het heel laag: bij mijn voeten, zoals gezegd. Als ik opsta heb ik de laatste jaren in beide voeten een pijnlijk, stijf gevoel. In de loop van de dag verdwijnt het langzaam, al lijkt het er soms op dat het naar de knieën opkruipt.

Op een dag besef je: dit gaat nooit meer weg. Het is Het Begin.

Maar wij gaan door met de strijd.