De Gids. Jaargang 160

[p. 658]

‘Madeleines’
Maarten Asscher
De indicator van Garrard

Mijn grootvader is de uitvinder geweest van het eenhandelgrijperlierwerk. Op zijn naam staan nog wel meer octrooien, maar het eenhandelgrijperlierwerk was geloof ik zijn dierbaarste vinding, misschien omdat er een uitzonderlijke doeltreffendheid in het spel was bij de door hem bedachte oplossing voor een ingewikkeld probleem. Bovendien ging het om een heel praktisch probleem, waar alle hijskraanbouwers en -machinisten in de eerste decennia van deze eeuw last van hadden gehad. Dus was er ook nog de bevrediging dat zijn lumineuze gedachte er niet alleen op de tekentafel goed had uitgezien, maar dat deze ook in het dagelijks werk van velen tot leven werd gebracht.

In de nagelaten papieren van mijn grootvader heb ik een foto gevonden uit 1925 waarop je een kolossale hijskraan ziet, voorzien van het eenhandelgrijperlierwerk, met daarnaast een arbeider, zo een uit de tijd dat mannen hetzij een pet hetzij een hoed droegen. De houding en het gezicht van de man drukken niet veel uit en de in werkelijkheid tien meter hoge stoomwagenkraan - al zal hij vermoedelijk splinternieuw zijn geweest toen de opname werd gemaakt - ziet er hopeloos verouderd uit.

Hoe graag zou ik mijn grootvader nog eens over deze foto horen praten. Niet alleen had zijn gebruik van technische woorden de betovering van een sonnet van Gerrit Achterberg (drukmedium, verdeelkast, cilinder), hij legde ook - tot mijn stille vreugde - een bepaald soort ontroering aan den dag als hij sprak over werktuigbouwkundige, wiskundige of natuurwetenschappelijke finesses.

Ontroering zei ik, maar eigenlijk moet ik gewoon zeggen: liefde. Mijn grootvader was technofiel, een liefhebber van machines, apparaten, fabrieken en werkplaatsen. Als hij last van zijn ingewanden had, zei hij: ‘Ik heb een probleem met mijn laboratorium’, en wandelend in de botanische tuinen van zijn woonplaats Kew (bij Londen) riep hij eens uit, bij het zien van een perfect geschoren, manshoge sierhaag: ‘Schitterend, het lijkt wel een transformatorhuis.’ Hij

[p. 659]

vond het de gewoonste zaak van de wereld om, rijdend in een nog nieuwe auto, even met auto en al onder bomen te gaan schuilen als het plotseling begon te regenen. Maar nooit onder lindenbomen, want daar vallen gemene spetjes uit die zich in de lak vreten. Apparaten als auto's, motormaaiers, klokken en cv-ketels kregen van hem zonder uitzondering een persoonlijke, zorgzame behandeling en gingen zodoende onder zijn handen veel langer mee dan de fabrikanten voor ogen moet hebben gestaan.

Zijn techneutendom was niet van artisticiteit gespeend. Integendeel, bij hem raakten die uitersten elkaar. Zo bezit ik een puur technische tekening die hij maakte, voorstellende (aldus het voor mij niet erg verhelderende onderschrift) een voedingskraanklepkast. Die tekening heb ik laten inlijsten, omdat hij (afgezien van dat woord dat eronder staat) ook door Georges Braque gemaakt zou kunnen zijn: wat een zwierige en toch gedisciplineerde vlakverdeling.

Ook was mijn grootvader bepaald een boekenmens, al waren zijn lievelingsboeken bij voorkeur van die Duitse, in Gotische letter gedrukte chemische handboeken uit de beginjaren van deze eeuw, uitgevoerd ‘mit Daumeneinschlag’. Misschien ben ikzelf wel bibliofiel geworden door mijn jeugdige ontzag voor al die technische en natuurwetenschappelijke prachtboeken, die ik bij gebrek aan zicht op de inhoud uitsluitend om hun uiterlijk kon bewonderen.

Op een dag liet mijn grootvader mij kennismaken met de Variations Symphoniques van César Franck. Na afloop van het stuk vroeg hij wat ik ervan vond. Ik antwoordde naar waarheid dat ik het prachtig had gevonden. Maar nadat ik desgevraagd had moeten bekennen dat dit de eerste keer was geweest dat ik het werk had gehoord, veegde hij mijn enthousiasme met een handgebaar opzij. De eerste keer horen en dan meteen al mooi vinden? Uitgesloten. Ook muziek was voor hem een soort mechaniek, dat je moest leren kennen en dat pas na jaren draaien zijn intieme geheimen aan je prijsgaf.

Muziek speelde hij bij voorkeur af op een apparaat dat hij als een der eersten - en naar ik vermoed ook als een der weinigen - had gekocht: een magazine tape deck van het merk Garrard, een voorloper van de cassetterecorder. Als uitvinder was hij altijd bijzonder tuk op nieuwe technische vindingen, maar sommige nieuwe vindingen hebben nu eenmaal geen lang leven en verdwijnen al spoedig weer van de markt. Zo ook deze, en ik denk dat er niet veel mensen waren die in de jaren zeventig nog over zo'n curieus bandopnameapparaat beschikten. Hij had het al die jaren zelf onderhouden en als het ding nog ergens is, dan zou het me niet verbazen als het nog perfect func-

[p. 660]

tioneert. Maar de speciale, in plastic gevatte banden die je erbij nodig had, werden ook toen allang niet meer verkocht. Voorbespeelde banden waren er niet, je moest alles zelf opnemen, en dat had hij over de jaren dan ook uitgebreid gedaan. Schitterende stukken die ik dolgraag in die bepaalde uitvoering nog eens zou horen, maar nooit elders heb kunnen vinden, zoals de Chaconne van Vitali gespeeld door Mischa Elman of het Tripelkonzert van Pleyel met Heifetz, Rubinstein en Piatigorski.

Tegenwoordig kun je aan je cd-speler tot op de seconde nauwkeurig aflezen hoe ver je met het afspelen van een schijfje bent gevorderd, maar in de lang vervlogen dagen van het magazine tape deck van de firma Garrard was dat anders. Om de gebruiker toch een houvast te geven bij het terugvinden van een bepaald moment op de band, had de fabrikant een compact rond klokje ontwikkeld, dat aan de onderzijde paste op een van de beide aandrijfassen waarop de grote magazine tapes gelegd werden. Als je dat klokje liet lopen vanaf het begin van de band, dan kon je noteren op welk ‘uur’ een bepaald muziekstuk begon en had je zo althans enige mogelijkheid om een bepaalde passage terug te vinden.

Dit vernuftige maar zonder zijn ‘moederapparaat’ nu waardeloos geworden klokje staat hier voor me. Het past exact in een speciaal gemaakt rond doosje, waarop aan de buitenkant een etiket is geplakt met de tekst:

THE GARRARD MAGAZINE TAPE DECK POSITION INDICATOR
the garrard engineering and manufacturing company limited
swindon - wiltshire england

Als ik het deksel van het ronde doosje afhaal, kijk ik de indicator recht in zijn genummerde wijzerplaatje. Maar er gebeurt nog meer, want als ik dit doosje opendoe, dan ruik ik in alle volheid een gecombineerde Engelse geur van machineolie, mottenballen, ontsmettingsmiddel, parketwas en Londense Underground-lucht. En dan loop ik in gedachten door het grote huis in Kew en zit even later tegenover mijn grootvader, die mij vanuit zijn stoel met grote, volbeaderde handen de werking van het eenhandelgrijperlierwerk aan het kleine verstand probeert te brengen.

Ik ben de enige die iets aan deze geur heeft. Een ander zou vermoedelijk niet eens op de gedachte komen om aan een klokje te ruiken.