De Gids. Jaargang 160

[p. 616]

Willem van Toorn
Man op dak

Scrambled eggs bij het ontbijt in een hotel. Of ook gewoon in de keuken, als het roerei korrelig stolt in de koekenpan en de stukjes ham net bruin worden.

Herinneringen hebben in mijn ervaring vaak zoiets als een kern - ongeveer alsof er in je geheugen een piepkleine foto wordt bewaard, de momentopname van iets wat niet verloren mag gaan. Daaromheen kun je, als je hoofd daarnaar staat (wat je lang niet altijd zelf bepaalt, maar wat je opgelegd kan worden door prikkels van buitenaf, een geur, een geluid, een onverwacht beeld) de gebeurtenissen reconstrueren waarvan die kern het middelpunt is, een soort glanzende kiemcel. In mijn hoofd zit een foto van een magere man op een plat dak, in zijn hemd, zijn gezicht half ingezeept voor het scheren. Hij heft één arm alsof hij op het punt staat iets naar de kijker toe te gooien; dat is ook zo: in de geheven hand houdt hij iets blinkends vast. Ik kan nog niet vaststellen of de foto in zwart-wit of in kleur is.

Het is een ochtend in het vroege voorjaar van 1945. Ik zit in de vierde klas van de lagere school. Onze school ligt in een smalle straat in Amsterdam-West, aan de uiterste rand van de stad. De voorgevel is opgenomen in de huizenwand, zodat je van enige afstand helemaal niet ziet dat er een school is. Aan de andere kant van de straat ligt het enorme complex van de katholieke school, bestaande uit jongensschool, meisjesschool en broeder- en zusterhuis, alles omsloten door een hoge muur. Achter dat complex ligt de polder. De speelplaats van onze school ligt achter het gebouw. Er staan twee grote kastanjes op die in mijn herinnering altijd bloeien. Op die speelplaats komen alleen de lagere klassen. Wij gebruiken in het speelkwartier het trottoir vóór de school. De hele winter hebben we geen school gehad, omdat er geen kolen waren voor de kachels. Al die koude, donkere maanden heb ik met mijn broers door Amsterdam gezworven en mijn hoofd zit vol beelden van de hongerwinter. Maar nu is het voorjaar, de school is weer open, we zitten in de klas

[p. 617]

bij meneer Beertema, die broodmager is maar ook weer terug uit het koude niets van de winter. Hij heeft zwart haar en zwarte ogen en als hij een goede bui heeft speelt hij viool. Mijn herinnering vertelt niets over de les die we nu hebben, maar wel haarscherp over wat ik uit het raam zie. Ons lokaal ligt aan de achterkant en ik kijk over de speelplaats op de huizen in de Van Spilbergenstraat: achterbalkons, waslijnen, keukenramen. Voor zo'n keukenraam op de hoogste verdieping, vlak onder het platte dak met de schoorstenen, staat een man zich te scheren. Hij is in zijn onderhemd, zijn gezicht is half ingezeept, hij heeft magere armen, net als iedereen. Ik heb die man vaak gezien, een man die pas opstaat als wij al op school zitten, soms zwaait hij naar een kind dat hem gadeslaat.

Ineens is de lucht vol van het zware dreunen van vliegtuigen. Er zijn geen sirenes gegaan, dus we hoeven niet onder de bank te kruipen. Er is ook geen geluid van het afweergeschut van de Duitsers. (Ik denk nu dat we wisten dat geallieerde vliegtuigen voedselpakketten zouden afwerpen, maar mijn herinnering vertelt daar niets over.) We staan allemaal voor de ramen. De vliegtuigen verschijnen in de strook lucht tussen de school en de huizen, zó laag dat we de piloten kunnen zien en de mannen die uit de open bommenluiken hangen en zwaaien. Je voelt het dreunen tot in je tanden. Ik neem aan dat we van opwinding hebben gegild, maar daar hoor ik nu niets van. In de stilte van mijn herinnering zie ik een enorm donker voorwerp als een bom inslaan op het platte dak boven de zich scherende man. Een schoorsteen spat in brokken uit elkaar, het pak barst open en de inhoud vliegt alle kanten op. De man staat een paar seconden verstard voor zijn raam, zijn mond open in een geluidloze O, dan schuift hij het raam open en klimt op het dak. Daar neemt hij met opgeheven armen de ravage in ogenschouw, begint dan te dansen en dingen op te rapen die hij met een vertrokken gezicht in de richting van de school begint te gooien. Ik kan niet zien of hij lacht of huilt.

Nu ik het opschrijf, begrijp ik waarom de ontroering zich heeft gehecht aan de foto van dat moment: de half ingezeepte man die een blikje (denk ik) opheft om het op het schoolplein te gooien; en zie ik ineens hoe die man ons zag: de achterkant van een schoolgebouw, een soort kinderpakhuis, misschien wel meer dan honderd kindergezichten voor de ramen van klaslokalen, een honderdvoudige honger die naar hem opkeek. Dus deed hij het onontkoombare: het uit de hemel gevallen eten niet voor zichzelf houden, maar naar die kinderen gooien.

Het dreunen gaat eindeloos door, meneer Beertema probeert

[p. 618]

vruchteloos ons bij de ramen weg te houden omdat het niet ondenkbaar is dat een te vroeg uitgeworpen pak de school binnen komt zeilen. In mijn voorstelling blijft de man eindeloos gooien, maar dat komt doordat ik geen herinnering heb aan het moment waarop hij stopte. Dat is verdwenen achter een andere gebeurtenis: de deur van het lokaal gaat open en het hoofd van de school komt binnen met de conciërge. Van meneer Van der Togt zie je helemaal dat hij broodmager is, zijn driedelig pak hangt in plooien om zijn lijf, als om een vogelverschrikker. De conciërge draagt een verzameling gedeukte blikken en een blikopener. Meneer Van der Togt heeft een geopend blik in zijn hand, en met een lepel geeft hij er elk kind een hap uit. De tranen lopen over zijn wangen. Ook meneer Beertema krijgt een hap en huilt. Meneer Van der Togt laat zien wat er op het blik staat: ham and eggs. Mét de nooit eerder geproefde, duizelig makende smaak etsen die vreemde woorden zich in mijn herinnering, vlak bij de foto.

In het speelkwartier surveilleren de meesters (winterjassen, sjaals, hoeden op, want het is nog fris) met de paters van de katholieken in de smalle straat om te voorkomen dat kinderen ontsnappen om in de polder (waar de voedselpakketten hadden moeten neerkomen) op jacht te gaan naar eten.

Op dit punt moet ik mijn herinnering onder controle brengen, anders vul ik haar aan met later geziene foto's en films van mensen die naar vliegtuigen staan te zwaaien of door weilanden rennen naar de plek waar pakketten zijn neergekomen. Dat is allemaal later en zeker in zwart-wit. Terwijl ik nu zie dat achter de man met zijn geheven arm op het dak de lucht stralend blauw is.