De Gids. Jaargang 160

[p. 557]

Lucas Reijnders
Nederland biotechnologisch gidsland?

De afgelopen eeuw is het leven in Nederland ingrijpend veranderd. Een belangrijk deel van deze verandering heeft zijn oorsprong in natuurwetenschap en techniek. Deze hebben de productieve en consumptieve mogelijkheden sterk verruimd, en ook de kijk op de wereld beïnvloed. Sommige elementen van wetenschap en techniek hebben daartoe meer bijgedragen dan andere. Tot de meer invloedrijke natuurwetenschappelijke en technische fenomenen van deze eeuw behoren de verbrandingsmotor (de basis voor massale mobiliteit), de splijting van het atoom, de organische chemie en de vaste-stoffysica (onder meer de basis voor de moderne goedkope communicatietechnieken die van de wereld een global village hebben gemaakt).

Het feitelijke gebruik van de door natuurwetenschap en techniek gegenereerde mogelijkheden is geen onverdeeld genoegen. De verbrandingsmotor heeft de vrijheid van de mobiele medemens verruimd, maar tegen reusachtige kosten, variërend van grote aantallen verkeersslachtoffers tot sterke beperking van de mogelijkheid om als kind op straat te spelen. De splijting van het atoom heeft ons niet alleen nucleaire geneeskunde geleverd, maar ook Tsjernobyl en de dreiging van nucleaire oorlogvoering en nucleair terrorisme. De organische chemie heeft ons naast nylons, plastic tasjes en de pil ook aftakeling van de ozonlaag en onbedoelde beïnvloeding van de reproductie bezorgd. En de vastestoffysica levert ons, naast Internet en de zonnecel, ook het wegautomatiseren van arbeid en bedreiging van het privéleven op.

Tegen deze achtergrond bestaat reeds ruime tijd de gedachte dat het mogelijk moet zijn de wetenschap en techniek selectiever te gebruiken, zodat de voordelen meer tot hun recht kunnen komen en de mogelijke nadelen zoveel mogelijk worden vermeden. Zodoende kan van voortgang meer vooruitgang worden gemaakt. De bijpassende strategie is deze selectiviteit in een vroege fase van de techniekontwikkeling te realiseren. Immers, late selectiviteit botst vaak tegen gevestigde belangen en wordt veelal gekenmerkt door vele spreekwoordelijke verdronken kalveren.

Interessant is dat dit gedachtegoed een belangrijke rol speelde toen duidelijk werd dat genetische manipulatie (ook wel nieuwe biotechnologie, gentechnologie of genetische modificatie genoemd) mogelijk was. Genetische manipulatie is een product van de moleculaire biologie, die met name na de Tweede Wereldoorlog een hoge vlucht heeft genomen. Door genetische manipulatie kunnen organismen worden voorzien van soortvreemd dna. De Amerikaanse intellectuele vaders van deze techniek riepen in 1974 op tot een moratorium op de toepassing ervan, met het doel de tijd te nemen om eerst na grondige overweging van risico's en mogelijkheden verder te gaan. Ook Nederlandse onderzoekers namen dat moratorium tijdelijk in acht.

Dat de oproep tot een moratorium werd gedaan kan voor een deel worden verklaard uit de traditie onder moleculair biologen. Tot de grondleggers van de moleculaire biologie be-

[p. 558]

hoorden nogal wat lieden die andere vakken, met name de fysica, hadden verlaten omdat ze bezwaren hadden tegen het maatschappelijk misbruik van daarop gebaseerde technieken. Ook het aantal maatschappijkritische moleculair biologen was relatief groot. Daarnaast bestond er al een traditie van stevig intellectueel debat.

Voor een ander deel kan de oproep tot een moratorium worden verklaard uit de aard en mogelijkheden van genetische manipulatie. Door genetische modificatie kunnen levende organismen worden gecreëerd, die zonder deze techniek niet tot stand kunnen komen. Voor het betrouwbaar voorspellen van de gevolgen daarvan bestond (en bestaat) geen wetenschappelijke theorie. Het overwinnen van natuurlijke barrières is voorts van dien aard dat de nieuwe biotechnologie wel vergeleken is met het voor God spelen. Ook vanuit een minder hoogdravend perspectief bezien, zorgt genetische manipulatie voor aanzienlijke veranderingen. Opvattingen geassocieerd met het mysterie of de heiligheid van het leven dan wel l'élan vital worden onder druk gezet door een visie volgens welke levende wezens veeleer een zak biochemicaliën zijn. Patenteerbaarheid daarvan ligt - net zoals bij chemicaliën - voor de hand. Met de verspreiding van genetisch gemodificeerde organismen in het milieu, die hun dna kunnen laten kruisen met andere organismen, kunnen nieuwe evolutionaire wegen worden ingeslagen en kunnen andere wegen, zoals de ecologische teelt van gewassen, worden afgesneden. Daarnaast komt het schrikbeeld uit Brave New World van Aldous Huxley en The Boys from Brazil van Ira Levin, de mogelijkheid om de aangeboren eigenschappen van mensen te veranderen, technisch gesproken snel naderbij.

Soepele technische opmars

Zowel de aard en mogelijkheden van genetische manipulatie als de oproep tot een moratorium waren opmerkelijk. Zulks heeft echter, anders dan bij zaken als abortus, kernenergie, euthanasie of het drugsbeleid, in Nederland niet tot diepgaande en breed levende publieke discussies geleid. In de jaren zeventig is er een ‘Brede dna Commissie’ geweest die zich wat fundamenteler heeft bezonnen over genetische modificatie en vanaf het eind van de jaren tachtig heeft het Rathenau-instituut pogingen gedaan tot een bredere maatschappelijke discussie. In beide gevallen is echter overwegend voor de bureaula gewerkt. Het moratorium op de toepassing van genetische manipulatie heeft ook maar kort geduurd. Na afloop daarvan is in Nederland de ontwikkeling van de nieuwe biotechnologie met kracht ter hand genomen.

Er zijn in Nederland enkele aandachttrekkende protesten geweest tegen de opmars van de nieuwe biotechnologie. Een actiegroep opererend onder namen als de Razende Rooiers en de Ziedende Bintjes heeft een aantal van de vroege veldproeven met genetisch gemanipuleerde gewassen geattaqueerd. De Vereniging tot Bescherming van Dieren heeft zich sterk gemaakt tegen de genetische modificatie van 's werelds bekendste stier: Herman. De eerste grootschalige introducties van genetisch gemanipuleerde soja en maïs lokken protesten uit van milieubeschermers. En het patenteren van genetisch gemanipuleerde dieren, planten en erfelijk materiaal van de mens door de octrooibureaus van de Europese Unie en de Verenigde Staten hebben een groot aantal niet-gouvernementele organisaties de boom ingejaagd. Deze protesten hebben echter slechts een bescheiden invloed gehad op de technische voortgang van de nieuwe biotechnologie en de steun van de Nederlandse overheid daarvoor.

De technische opmars van genetische modificatie is in Nederland eigenlijk opmerkelijk soepel verlopen. Met name de Nederlandse overheid heeft massief in deze techniek geïnvesteerd. Honderden miljoenen guldens zijn daarbij overgedragen van belastingbetalers naar biotechnologen. Vooral in de voedings-

[p. 559]

middelen-biotechnologie is veel geld gestoken. De basisgedachte daarbij is steeds geweest dat Nederland het, met het oog op zijn concurrentiepositie, in sterke mate van nieuwe technieken moet hebben. De spraakmakende vaderlandse biotechnologen moedigden dat krachtig aan door gouden bergen te beloven. Opmerkelijk is voorts dat parallel daarmee de oude, meer maatschappijkritische moleculairbiologische subcultuur vrijwel volledig is verdwenen. Moderne biotechnologen zijn nauwelijks nog intellectuelen maar eerder ingenieurs en aandeelhouders in of eigenaren van biotech-bedrijven.

Bij de ontwikkeling van de nieuwe biotechnologie is door overheid en biotech-bedrijven nauwelijks selectiviteit betracht. Het adagium is steeds geweest dat nagenoeg alles moet kunnen, en overheidssteun verdient. Er is dan ook niet of nauwelijks lullig gedaan over vergunningen of toelatingen. Indien het punt werd opgebracht dat bij gebrek aan empirische kennis grote onzekerheden bestaan over de onbedoelde nadelige neveneffecten van de nieuwe biotechnologie, en dat eerdere ervaringen met chemie en nucleaire technologie hebben uitgewezen dat zulks niet verstandig is, dan werd daarop gereageerd onder het motto: wat niet (zeker) weet, dat niet deert. Er is geen serieuze poging gedaan om voor het testen van de mogelijke onbedoelde fysieke neveneffecten van de moderne biotechnologie een equivalent te ontwikkelen van de testbatterij waarmee inmiddels de schadelijke effecten voor chemicaliën in kaart worden gebracht. En indien werd gewezen op aantoonbare nadelige neveneffecten van genetische manipulatie, dan was het antwoord van overheidswege dat deze ‘aanvaardbaar’ zijn.

Nederland geen gidsland

Nederland is voor de aanstormende genetisch manipulatoren echter niet het dichtst bij het paradijs, dat is veeleer Amerika. Daar was, en is, de hoeveelheid kapitaal die in genetische manipulatie wordt gestopt groter dan in Nederland en is de overheid nog een fractie liberaler bij het geven van vergunningen. Ironischerwijs biedt het gidsland Amerika tevens onderdak aan twee biotechnologische megaflops. De eerste deed zich voor in 1989. Het bedrijf Showa Denko bracht toen in de Verenigde Staten een nieuwe versie van het voedingssupplement L-tryptofaan op de markt, gemaakt met behulp van een genetisch gemanipuleerde Bacillus amyloliquefaciens. Het gevolg was een kleine epidemie van ems (eosinophilia myalgia-syndroom). Dit syndroom wordt gekenmerkt door benauwdheid, koorts, huiduitslag, spierzwakte, spierpijn en sterke vermoeidheid. Uiteindelijk kon deze aandoening worden herleid tot de aanwezigheid van di-L-tryptofaanamino-aceetaldehyde in het voedingssupplement.

De tweede megaflop is de langer houdbare tomaat Flavr Savr, die enkele jaren geleden met veel bombarie op de markt werd gebracht. De Flavr Savr is inmiddels geheel uit de schappen verdwenen, omdat deze veel butsen vertoonde en slecht groeide in Florida.

Nederland moge dan niet het echte gidsland zijn voor aanstormende moderne biotechnologen, maar het hoort in dezen wel bij de voorhoede. Qua biotechnologen-dichtheid is Nederland als land waarschijnlijk wereldkampioen. In Oostenrijk is het door de overheid verboden om veldproeven te doen met genetisch gemanipuleerde planten. In Duitsland is dat zeer moeilijk omdat veel van de velden in kwestie maandenlang door demonstranten worden bezet. In Nederland zijn er echter meer dan honderd akkers waarop, met zegen van de overheid en zonder dat er een demonstrant te bekennen is, veldproeven met genetisch gemodificeerde gewassen worden gedaan.

Qua biotechnologische selectiviteit is Nederland in het geheel geen gidsland. Daarvoor moet men eerder naar Oostenrijk en Denemarken. Ook in Duitsland is men kieskeuriger bij de genetische manipulatie dan in

[p. 560]

Nederland. In deze landen is de publieke participatie in het debat over de moderne biotechnologie ook beduidend groter dan in Nederland.

Het is niet gemakkelijk om vast te stellen waarom de nieuwe biotechnologie in Nederland bij het publiek slechts beperkte beroering heeft veroorzaakt. Vermoedelijk heeft een rol gespeeld dat dramatische negatieve effecten, van het type Tsjernobyl of aantasting van de ozonlaag, tot nu toe hebben ontbroken. Een mogelijke verklaring voor het verschil met Oostenrijk en Duitsland is vermoedelijk dat deze landen een sterk in diskrediet geraakte traditie van eugenetica hebben. Ook is het aannemelijk dat de feitelijke tolerantie in Nederland voor de biotechnologische ontwikkeling past bij meer algemene traditie van tolerantie voor ontwikkelingen die geen aanleiding geven tot zeer in het oog lopende schade. En zelfs als er wel een omvangrijke schade is, dan moet er nog een heleboel kunnen, getuige de tolerantie voor de jaarlijkse honderdduizenden, met bacterieel besmet voedsel verbonden infecties. Daarnaast maakt de uitspraak dat iets goed is voor de concurrentiepositie traditioneel een diepe indruk op Nederlanders. En daarop is door biotechnologieminnaars aanhoudend getamboereerd.

Anderzijds is het niet zo dat zowel rijpe als groene toepassingen van de moderne biotechnologie en de bijbehorende patentering van wat leeft en groeit onder het Nederlandse volk op warm applaus kunnen rekenen. Net als in de rest van de Europese Unie tekent zich een tweedeling af: ruime sympathie voor medische toepassing en overwegende afkeer van toepassingen in voedsel. De toepassing van genetische manipulatie voor het produceren van belangrijke, levensreddende medicijnen kan in Nederland rekenen op warme steun van een grote meerderheid. Maar in een representatief opinieonderzoek in november 1996 bleek 54 procent van de bevolking negatief gestemd over de gentech-soja van Monsanto, terwijl maar 1 procent daar positief over was. Een eveneens representatieve steekproef uit januari 1997 leverde op dat 8 procent van de Nederlanders graag genetisch gemodificeerd voedsel eet en 65 procent niet. Het aantal grage gentecheters lag beduidend lager dan in de andere onderzochte Europese landen, waaronder Groot-Brittanië, Frankrijk, Zweden en Italië. Geen wonder dat Unilever margarines als Bona, Blue Band, Lätta en Linera vrij heeft gemaakt van olie uit genetisch gemanipuleerde soja, en dat de etiketteringsplicht voor gentech-soja-eiwit heeft geleid tot een massale vlucht uit het gebruik van eiwit uit Monsanto-sojabonen. En het Nederlandse parlement heeft zich in moties uitgesproken tegen het patenteren van hogere organismen en voor het scheiden (‘segregeren’) van de stromen al dan niet gemanipuleerde voedingsmiddelen.

Paradoxen

De omvangrijke Nederlandse steun van de regering voor het voortstormen van de nieuwe biotechnologie leidt tot een aantal curieuze paradoxen. De ontwikkeling is vooral ingegeven door het vermeende belang ervan voor ‘onze concurrentiepositie’. Een zeer groot deel van het geld is besteed aan biotech-voeding. Veel van de Nederlandse afzet wordt echter gerealiseerd op markten waar extreem weinig sympathie bestaat voor toepassing van genetische manipulatie in de voedselproductie en een omvangrijk antigentech-activisme. Indien men bijvoorbeeld voedsel wil verkopen op voor Nederland belangrijke markten als Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland en de Scandinavische landen, dan geldt het nu juist voorshands als marktvoordeel dat men kan aantonen geen nieuwe biotechnologie te gebruiken. Voorts leidt de sterke neiging van de Nederlandse overheid om op het gebied van de voedingsmiddelen-biotechnologie rijp en groen toe te laten tot groeiend ongemak bij het publiek, dat zich zeer wel kan gaan keren tegen de

[p. 561]

meer geslaagde toepassingen van de biotechnologie.

De gretigheid waarmee meer in het algemeen nieuwe biotech-geneesmiddelen worden omhelsd, leidt eveneens tot een paradox. In het algemeen zijn ze bestemd voor relatief kleine aantallen gebruikers. In Nederland gaat het veelal om een groep van enkele tientallen tot enkele duizenden per medicijn per jaar. Voor nieuwe biotech-medicijnen worden in Nederland echter de prijzen betaald die de gek daarvoor geeft. Een goed voorbeeld daarvan levert het hormoon hcg (humaan chorion-gonadotrofine), dat wordt gebruikt bij het verhelpen van vruchtbaarheidsstoornissen bij vrouwen. Dit hormoon wordt traditioneel gemaakt uit urine van zwangere vrouwen. Inmiddels is het vervangen door een biotech-variant daarvan die niet beter is maar wel veel duurder.

De absurde prijzen voor gentech-geneesmiddelen worden uit de collectieve middelen (belastinggelden en verzekeringskassen) betaald. En het moet worden gezegd: in dit opzicht is Nederland wel een gidsland. In de meeste andere landen is men veel terughoudender met het collectief ophoesten van exorbitante prijzen voor nieuwe geneesmiddelen. In Nederland zijn prijzen voor nieuwe biotech-middelen die neerkomen op een bedrag van tien- tot twintigduizend gulden per behandeling eerder regel dan uitzondering. Als dat zo doorgaat, en als uit de pijplijn komt wat er aan biotech-geneesmiddelen in zit, dan moet erop worden gerekend dat over ongeveer tien jaar vele honderden miljoenen, zoal niet meer dan een miljard gulden per jaar aan collectieve middelen zal worden uitgegeven aan dit type medicijnen. Een zeer kleine groep gebruikers zal dan een zeer fors deel van de geneesmiddelenkosten veroorzaken. Het lijkt onafwendbaar dat dit tot heisa zal leiden. Er is immers een snel groeiende onvrede onder mensen met ‘gewone aandoeningen’ over de lange wachtlijsten waarmee ze worden geconfronteerd. In een wereld van beperkte financiën moet dat vroeg of laat gedonder geven over peperdure, medicinale behandelingen voor exotische aandoeningen. Ook is er een gerede kans dat degenen die de collectieve middelen moeten opbrengen, de geneesmiddelenkosten van biotechmedicijnen ‘onbetaalbaar’ zullen gaan vinden.

Nederland is dan ook dankzij de nieuwe biotechnologie hard op weg naar een nieuwe crisis over de onbeheersbare geneesmiddelenkosten.

Alles bijeen ziet het ernaar uit dat de nieuwe biotechnologie in Nederland, net als in veel andere industrielanden, in een aanpassingsproces zit dat van ‘au’ zal moeten gaan. Veel meer selectiviteit bij, en beschaafdere prijzen voor de toepassing van genetische manipulatie zullen daarvan de vermoedelijke uitkomst zijn.