De Gids. Jaargang 160

[p. 534]

Joyce Outshoorn
Prudent maar progressief: abortus in Nederland

Nederlanders zijn over het algemeen behoorlijk tevreden over de wijze waarop in Nederland het abortusvraagstuk is geregeld. Uit opinieonderzoek blijkt keer op keer dat de echte tegenstanders van de legalisering van abortus ongeveer 15 procent van de bevolking uitmaken. Een solide meerderheid van zo'n 65 procent kan zich al jaren vinden in de praktijk waarbij vrouw en arts overleggen en beslissen of een abortus zal plaatsvinden of niet. Abortus staat dan ook niet langer op de nationale politieke agenda: geen van de politieke partijen heeft abortus nog als thema in haar verkiezingsprogramma's, op de drie van religieus rechts na. Deze situatie wordt weerspiegeld in het Nationaal Kiezersonderzoek, dat al vanaf 1967 de meningen van het Nederlandse electoraat over politieke kwesties en zijn partijpolitieke voorkeuren in kaart brengt. Hierin is abortus in de ronde van 1994 bij de laatste verkiezingen niet langer als strijdpunt in de vragenlijst opgenomen. In plaats daarvan worden nu de kiezers aan de tand gevoeld over hun opvattingen ten aanzien van euthanasie.

Incidenteel wordt er in Nederland nog wel ophef gemaakt over abortus: meestal gaat het dan om buitenlandse debatten of anti-abortusgroepen die bijvoorbeeld samen met activisten uit de VS met spandoeken voor een abortuskliniek patrouilleren. In januari van dit jaar zorgde een televisie uitzending van Zembla voor opschudding. Daarin kwamen twee artsen die in een abortuskliniek werkten er onomwonden voor uit dat zij zich niet begaven in de motieven van een vrouw die om een abortus vroeg. Dat dit geheel niet strijdig is met de Nederlandse wet en in overeenstemming is met de in Nederland gebruikelijke praktijk sinds begin jaren zeventig, ontging niet alleen de programmamakers. Ook enkele voorlieden van het cda meenden dat de wet overtreden werd en er werden meteen kamervragen gesteld.

Daarom behoort abortus ook niet tot het bekende rijtje zaken die gedoogd worden in Nederland, en waarbij iedereen een tolerant oogje zou toeknijpen, hoewel zij wettelijk verboden zijn. Die situatie heeft zich in Nederland inderdaad voorgedaan in de jaren zeventig, omdat toen afgesproken was dat de nieuwe vrije abortuspraktijk, die vanaf eind jaren zestig ontstond, ongemoeid zou worden gelaten totdat er eindelijk een nieuwe wet werd aangenomen. Alleen evident nalatig medisch handelen of innovaties die verder gingen dan de status-quo zouden worden vervolgd. Daardoor ontwikkelde zich een medisch verantwoorde abortuspraktijk binnen gespecialiseerde klinieken, waarin vrouwen au sérieux werden genomen en niet langer een spervuur van vragen moesten ondergaan van een team van ‘experts’: gynaecologen, psychiaters, maatschappelijk werkenden. De legalisering kwam pas tot stand in 1981, na uitvoerig politiek getouwtrek; de wet werd pas van kracht in 1984. Evident was toen al dat zij de gegroeide praktijk alleen legitimeerde en op geen enkele wijze aantastte. Ook een bedenksel als de vijf dagen bedenktijd die een vrouw in acht moest nemen alvorens aan haar verzoek wordt voldaan - impliciet ge-

[p. 535]

richt tegen vrouwen uit Duitsland en België die door de stringente wetgeving in eigen land naar Nederland vluchtten - heeft weinig effect gehad.

Daarmee is er in Nederland een bevredigende oplossing gekomen van een probleem dat landen als Ierland, Duitsland, de VS en de voormalige communistische wereld ernstig verdeelt en daar regelmatig tot ergerlijke uitwassen leidt. Zo stichten antigroepen in de VS brand in abortusklinieken en zijn inmiddels ook de eerste abortusartsen vermoord, terwijl de diverse staats- en federale bepalingen abortus bijna onmogelijk maken voor vrouwen uit de lagere sociaal-economische strata. In Ierland trachtte men een veertienjarig meisje dat door de vader van een vriendin was verkracht te beletten naar Engeland te reizen voor een abortus, en probeerde de Ierse regering een uitzonderingsclausule over abortus te laten opnemen in het Verdrag van Maastricht. In Polen tracht de rooms-katholieke Kerk haar opvattingen op te leggen aan degenen die hechten aan de oude communistische abortusvrijheid, en wordt elke nieuwe Poolse regering gedwongen de kwestie opnieuw te agenderen. Inmiddels reizen ook Poolse vrouwen naar tolerantere oorden en heeft de clandestiene abortus na het invoeren van een straf anti-abortusregime een hoge vlucht genomen.

In de succesvolle pacificatie van het abortusvraagstuk staat Nederland echter niet alleen. Ook andere West-Europese landen zijn erin geslaagd na uitvoerige en hoog opgelopen debatten tot werkbare oplossingen te komen. Het opmerkelijke van de Nederlandse situatie ligt dan ook inderdaad niet in het temmen van een lastig dilemma. Is er dan een reden om Nederland op dit punt als uitzonderlijk te zien? Het opmerkelijke is het feit dat er een progressieve wet gekomen is waarin iedere vrouw die dat wenst een abortus kan krijgen, en dan is Nederland ook nog het land is met de laagste abortuscijfer ter wereld: Nederland kent gemiddeld maar zes abortussen per jaar per duizend vrouwen in de leeftijd tussen vijftien en vierenveertig jaar; dat is maar een derde van het Zweedse cijfer, en de helft van het aantal in Engeland, het West-Europese land dat in 1967 als eerste zijn wetgeving liberaliseerde. Het cijfer ligt in de VS vijf keer zo hoog. In Nederland besluiten vrouwen zelf over deze voor hen zo essentiële kwestie, en de voorzieningen zijn laagdrempelig, betaalbaar en veilig.

Niet bij iedereen, en zeker niet in het buitenland, zijn deze gegevens even bekend. Internationaal staat Nederland wel bekend om zijn vooruitstrevende opvattingen over kwesties als buiten- en voorechtelijke seks, homoseksualiteit en pornografie. De afgelopen jaren onderscheidt Nederland zich eveneens in de internationale beleidscircuits met een opmerkelijk standpunt inzake prostitutie, door die te beschouwen als ‘sekswerk’ en niet langer als een uit te roeien moreel kwaad. Als dan al bekend is dat Nederland het laagste abortuscijfer ter wereld heeft, dan is dit voor veel buitenlanders moeilijk te rijmen met een wetgeving die zoveel ruimte geeft aan vrouwen. ‘Je laat die vrouwen maar hun gang gaan en dan toch maar zes abortussen per duizend vrouwen in de vruchtbare leeftijd - hoe is dat mogelijk?’ is de vraag die in de lucht hangt bij internationale ontmoetingen waar abortus ter sprake komt.

Evenmin is algemeen bekend dat de Nederlandse wet in feite abortus op verzoek toestaat en, zoals al opgemerkt in het begin van dit verhaal, ook is dit niet bij alle Nederlanders bekend. Op het eerste gezicht oogt de Wet Afbreking Zwangerschap inderdaad niet zo progressief of permissive. In de internationale discussie worden abortuswetten meestal onderscheiden in een drietal typen. Allereerst zijn er die wetten die abortus verbieden, zoals dat in Europa nog het geval is in Ierland, Malta en Monaco, en verder in de meeste Latijns-Amerikaanse landen. Tot aan het begin van de jaren zestig kenden bijna alle West-Europese landen nog dergelijke verboden; in de afgelopen vijfentwintig jaar zijn de meeste van deze stringente wetten grondig herzien of geheel geschrapt. Alleen in Duitsland is teruggekomen

[p. 536]

op de hervorming van 1976 doordat de christen-democraten de hereniging van Duitsland konden aangrijpen om zowel de progressieve wet van de voormalige ddr te schrappen als de West-Duitse hervorming voor een substantieel deel ongedaan te maken.

Ten tweede is er een wetsmodel waarin abortus wordt toegestaan, mits die plaatsvindt binnen een bepaalde tijdslimiet, uitgedrukt in de zwangerschapsduur. Vaak is de grens op tien tot twaalf weken gesteld. Wil men na het passeren van die limiet een abortus, dan wordt de procedure strenger. Er moeten dan bijvoorbeeld twee artsen worden geraadpleegd, of er worden eisen gesteld aan de kliniek of het ziekenhuis waar zo'n late abortus plaatsvindt. Ten derde is er een type wet waarin al dan niet strikt omschreven indicaties zijn opgenomen waaraan voldaan moet worden, wil een abortusverzoek worden toegestaan. Abortus is dan alleen toegestaan op bepaalde gronden, zoals het gevaar voor de fysieke of psychische gezondheid van de vrouw door de zwangerschap, defecten aan de foetus of slechte sociaal-economische omstandigheden, waardoor een vrouw de opvoeding van een kind niet aankan. In veel landen kent men een gemengd type wet. Ook bij abortusverboden wordt een levensbedreigende zwangerschap soms wel geaccepteerd bij wijze van uitzondering; veel wetten met een tijdslimiet kennen vaak ook indicatiestellingen voor latere abortussen, en wetten met indicatiestellingen zullen vaak ook bepaalde tijdslimieten hanteren.

In zo'n internationale vergelijking wordt de Nederlandse wet meestal geplaatst binnen het tweede model: een wet met een tijdslimiet. Dat komt omdat een vrouw in Nederland voor een abortus na twaalf weken niet meer terecht kan in een abortuskliniek of ziekenhuis, maar naar een speciale kliniek moet die een vergunning heeft om late abortussen uit te voeren. Dit is oorspronkelijk ingegeven doordat een late abortus om een andere operatietechniek vraagt. Nederland verschijnt daardoor in de internationale rangschikking als een ‘middenmoter’, samen met landen als Frankrijk, Oostenrijk, België, Zweden, Noorwegen, Denemarken, Griekenland en Luxemburg. Landen als Finland en Engeland hanteren een indicatiemodel, terwijl Duitsland (zowel in de oude West-Duitse als in de nieuwe wet) indicaties gecombineerd met een tijdslimiet kent.

Het progressieve van de Nederlandse wet laat zich echter pas onthullen bij een precieze bestudering van de wettekst zelf, en dan blijkt Nederland niet zomaar een internationale middenmoter te zijn. De bijzonderheid schuilt namelijk voor een belangrijk deel in de procedure die een vrouw moet volgen om in aanmerking te komen voor een abortus: die procedure legt de beslissingsmacht bij de vrouw zelf. Een vrouw die een abortus wil moet volgens de Nederlandse wet in een ‘noodsituatie’ verkeren om ervoor in aanmerking te komen, de enige indicatie die de wet kent. De vrouw is echter degene die vaststelt of zij in een noodsituatie verkeert. De arts tot wie zij zich wendt moet dan nagaan of aan haar noodsituatie alleen een einde kan worden gemaakt door haar verzoek om een abortus. Hij moet daarbij nagaan of zij andere ‘alternatieven’ overwogen heeft, en of zij ‘in vrijheid’ handelt, om uit te sluiten dat zij door een partner of ouders onder druk wordt gezet om een einde te maken aan haar zwangerschap. Het is dus niet de arts die bepaalt wat die noodtoestand inhoudt en of een vrouw daarin verkeert. De Nederlandse wet geeft evenmin een definitie van die noodtoestand. De wet is er om een zorgvuldige besluitvorming te garanderen: door het voorschrijven van een bepaalde procedure en de eisen te formuleren waaraan faciliteiten en hulpverlenend personeel moeten voldoen. Er is bewust van afgezien nadere indicatiestellingen op te nemen, omdat noch politici noch artsen deze ondubbelzinnig konden bepalen. De arts kan het verzoek van de vrouw weigeren, maar dan is hij wel verplicht om haar door te verwijzen. In de Nederlandse wet ligt de beslissing over een abortus dus bij de vrouw. Daarmee is de Nederlandse wet niet zomaar een wet van de

[p. 537]

tweede categorie, maar staat hij op gelijke hoogte met de liberale Deense en Zweedse wetten, waarin vrouwen eveneens op eigen verzoek een abortus kunnen krijgen.

Het progressieve van de Nederlandse wet laat zich nog beter kenschetsen door de tekst te leggen naast die van de Franse, Duitse of Engelse wet, en te analyseren wat er, al dan niet expliciet, wordt gezegd over de vrouw die met een abortusverzoek aankomt. In de Engelse wettekst, de Abortion Act van 1967, wordt aan vrouwen geheel geen actieve rol toebedeeld: ze worden amper genoemd. De regeling van abortus ligt geheel in handen van de medische stand. Vrouwen worden door de wet impliciet gezien als ontoerekeningsvatbare minderjarigen of als zielige slachtoffers van slechte sociaal-economische omstandigheden. Volgens de Duitse wet komt de vrouw die geen kind wil niet voor, maar spreekt men van een ‘zwangerschapsconflict’, dat eigenlijk alleen kan worden opgelost door de vrouw te overtuigen dat zij de zwangerschap behoort uit te dragen. Zij moet zich onderwerpen aan verplichte Beratung, volhardt zij dan toch in haar verzoek, dan kan hier alleen aan worden voldaan in uitzonderlijke situaties, die nauwkeurig in de wet zijn omschreven. Daardoor verschijnt de vrouw óf als zielig slachtoffer (in geval van verkrachting of incest) óf, omdat alles moet worden gedaan om de vrucht tegen de slechte intenties van de vrouw te beschermen, als de ernstigste bedreiging van het ongeboren leven.

De Franse wet (van 1975, bijgesteld in 1979 en 1982) heeft veel gemeen met de Nederlandse. In Frankrijk worden vrouwen die om een abortus verzoeken geacht te verkeren in een ‘état de détresse’; daarom moet zij, net als de Nederlandse vrouw, een bedenktijd in acht nemen (die in Frankrijk een week duurt) voordat aan haar verzoek kan worden voldaan. Daarnaast moeten ook haar de alternatieven voor een abortus worden voorgehouden, maar dat gebeurt in Frankrijk veel explicieter, compleet met lijsten van organisaties die haar kunnen helpen en ondersteunen. Bovendien moet zij worden gewezen op de bevolkingspolitieke consequenties van haar handelen, op het belang van het menselijk leven en op het verbeteren van de acceptatie van kinderen door de maatschappij. Hier gaat de suggestie van uit dat vrouwen over deze ‘macrokwesties’ niet zelf kunnen nadenken of oordelen. Maar de Franse wet accepteert wel dat de vrouw bij haar mening blijft: tot tien weken zwangerschapsduur is zij toch degene die beslist. Daarna wordt de weg naar een abortus bemoeilijkt en wordt de Franse vrouw alsnog behandeld als een door de noodsituatie niet geheel competente actor. Hoewel ook de Nederlandse wet een beeld creëert van een overspannen vrouw die beter nog eens vijf dagen kan nadenken omdat zij door haar noodsituatie wellicht niet meer rationeel handelt, kent zij deze tweedeling niet. De wettekst beschrijft de interactie tussen vrouw en arts als een dialoog tussen twee volwassen, competente actoren. De vrouw is degene die haar noodtoestand vaststelt, maar de arts houdt ook zijn eigen mening en hij kan haar verzoek weigeren. Hij moet haar wel doorverwijzen: en zij is vrij om naar een andere arts stappen, waardoor de beslissing toch bij haar ligt.

Het Nederlandse model bestaat echter niet alleen uit een progressieve wet, maar ook uit een situatie waarin abortus relatief weinig voorkomt. De voornaamste redenen hiervoor liggen bij de koppelingen die er in Nederland sinds het begin van het debat over legalisering zijn gelegd tussen de preventie van abortus door anticonceptie, bij de sterke nadruk op seksuele voorlichting en bij de organisatie van de gezondheidsvoorzieningen. Vanaf het begin van het abortusdebat is door voorstanders van legalisering beklemtoond dat abortus een noodzakelijk kwaad is, dat voorkomen moet worden door verstandig gedrag: goede anticonceptie. De tegenstanders van abortus waren traditioneel tegen anticonceptie, omdat die juist zou leiden tot meer abortus. Pas in de loop van de jaren zeventig gaan ook de tradi-

[p. 538]

tionele tegenstanders van anticonceptie deze prediken tegen het ergere kwaad van de abortus. Het verbod op het tentoonspreiden en reclame maken voor anticonceptiva is in Nederland pas geschrapt in 1969. En Nederland is inderdaad de perfecte contraceptive society geworden. In geen land is het percentage vrouwen dat de pil gebruikt zo hoog, en de pil is nog steeds het meest betrouwbare middel dat er is. De pil maakt deel uit van het ziekenfondspakket, waardoor er geen financiële barrière is voor effectieve anticonceptie. Daarnaast laat een bijzonder hoog percentage heteroparen met een voltooid gezin zich steriliseren. Seksuele voorlichting, hoe medisch-technisch critici die vaak ook vinden, wordt op een meerderheid van scholen gegeven, vaak in de biologieles, waarin anticonceptie en passant wordt meegenomen. Huisartsen zijn in meerderheid bereid aan minderjarige meisjes de pil voor te schrijven, condoomautomaten hangen op vele horeca-wc's (ook al voor de aids-epidemie) en de adressen voor consultatiebureau's (en abortusklinieken) zijn zo in het telefoonboek te vinden. De boodschap is duidelijk: mensen moeten rationeel met hun seksualiteit omgaan, en er is geen reden om voorbehoedmiddelen na te laten. Progressiviteit is mooi, maar men moet prudent blijven.

Een van de schaduwzijden van deze contraceptieve maatschappij is dan ook dat vrouwen die ongewenst zwanger raken, in toenemende mate te horen krijgen dat ze onverstandig en onverantwoordelijk zijn. ‘Had je dan niet iets kunnen gebruiken’ heet het dan, waarbij vergeten wordt dat noch middelen noch mensen onfeilbaar zijn (en vrouwen soms ‘bewust onverstandig’). Voor Nederland is wel eens berekend dat het onwaarschijnlijk is dat men het abortuscijfer tot onder de tienduizend zou kunnen terugdringen, gegeven de vele en uiteenlopende oorzaken van ‘ongelukjes’. De lichte stijging van het aantal abortussen de afgelopen jaren komt voornamelijk door de vraag van allochtone vrouwen naar abortus. Dit weerspiegelt voor sommige groepen vrouwen een toegenomen mondigheid, maar voor andere vrouwen een andere opvatting over anticonceptiegebruik en de waarde van een abortus.

Inzake abortus en anticonceptie wordt Nederland dan ook gekenmerkt door het mengsel van prudentie en progressiviteit, zoals het Sociaal en Cultureel Planbureau in de jaren tachtig het sociaal-cultureel klimaat trefzeker typeerde. Dat er een progressieve abortuswet is, laat zich verklaren uit een samenloop van omstandigheden: een relatief krachtige vrouwenbeweging, een kabinet met een progressieve meerderheid op het juiste moment, de overtuiging binnen de politieke elites dat de oude abortuswet niet meer van deze tijd was doordat ze overduidelijk onwerkbaar was geworden, en voldoende progressieve artsen die bereid waren hun nek uit te steken door vrouwen te helpen en daar niet al te geheimzinnig over te doen. Waar het de inhoud van de wet betreft, zou Nederland gidsland kunnen zijn, maar het goede anticonceptieklimaat, verweven als het is met het algemene culturele klimaat en de institutionele vormgeving van de gezondheidsvoorzieningen, laat zich moeilijk exporteren. Nederland kan wel het toevluchtsoord blijven voor die vrouwen die nog steeds niet in eigen omgeving terecht kunnen, en in dat opzicht mag Nederland zich van mij gidsland noemen en blijven.

Literatuur

Joyce Outshoorn, ‘The Stability of Compromise. Abortion Politics in Western Europe’, in: M. Githens en D. McBride Stetson (red.), Abortion Politics. Public Policy in Cross-Cultural Perspective, New York: Routledge, 1996, pp. 145-165.