De Gids. Jaargang 160

[p. 508]

Jan Willem Duyvendak
De hoge snelheid van traag laagland

Beheerste vernieuwing

Er is geen land in de wereld waar de ‘seksuele revolutie’ zoveel mensen op andere gedachten bracht en tot nieuwe gedragingen aanzette als in Nederland. Waar de revolutie in andere landen, zeker in eerste instantie, beperkt bleef tot een kleine groep, gingen in Nederland hele volksstammen andere standpunten over seksuele kwesties huldigen en daar ook naar leven. Wie zou verwachten dat deze waarlijk revolutionaire ontwikkeling in Nederland met veel tumult en botsingen gepaard is gegaan, komt echter bedrogen uit. De socioloog Kooy heeft de Nederlandse ontwikkeling gekenschetst als een ‘revolutionaire evolutie’; een treffende karakterisering van een proces dat in de typisch Nederlandse traditie van beheerste modernisering past.

De seksuele revolutie illustreert dat zich in de modernisering van Nederland periodes kunnen voordoen waarin vernieuwingen bijzonder snel plaatsgrijpen. Niet toevallig viel deze revolutie in de jaren zestig en zeventig, twee decennia waarin veel mensen nieuwe opvattingen gingen koesteren - en zeker niet alleen op het gebied van de zeden. Maar hoe radicaal de jaren zestig en zeventig Nederland ook veranderd hebben, het veranderingsproces zelf kende een zeer rustig verloop.

Zoals James Kennedy laat zien in Nieuw babylon in aanbouw. Nederland in de jaren zestig is het overigens correcter om te stellen dat Nederlanders nieuwe mores werden geleerd. De snelle transformatieprocessen deden zich namelijk voor onder de stimulerende invloed van de politieke elites in Nederland, die niet alleen openstonden voor veranderingen maar hierin zelfs voorgingen. Precies deze breed gedeelde vernieuwingsdrang-van-bovenaf verklaart een van de paradoxen van de Nederlandse politiek: hoewel linkse partijen in de naoorlogse periode relatief weinig aan het bewind zijn geweest, is Nederland op vele gebieden voortvarend gemoderniseerd.

Nu kan het fenomeen van een vooruitstrevend land met weinig macht voor progressieve partijen ook anders worden begrepen: de politiek stuurt geen maatschappelijke ontwikkelingen, de samenleving moderniseert zichzelf, als het ware tegen de politiek in. Er lijkt echter veel te zeggen voor Kennedy's stelling dat juist omdat elites zelf het voortouw hebben genomen in vernieuwingen, Nederland reeds lange tijd een beheerste maar voortvarende dynamiek kent. Of het nu gaat om de geschiedenis van seksualiteit in Nederland of de emancipatie van allerhande minderheden, keer op keer blijkt uit onderzoek dat de Nederlandse politiek een buitengewoon stimulerend klimaat heeft geboden voor emancipatie en mobilisatie. Sterker nog, politici blijken vaak voorop te hebben gelopen, al was het maar uit angst om voor achterlijk te worden versleten.

De maakbare samenleving

Terwijl politici maatschappijverandering dus lange tijd mogelijk hebben gemaakt, kwamen

[p. 509]

vernieuwingsambities in de loop van de jaren tachtig plotseling onder vuur te liggen: met name de Progressieve Drie (PvdA, D66 en ppr) moesten het ontgelden. Met terugwerkende kracht kregen deze partijen het verwijt dat ze vanaf hun gemeenschappelijke verkiezingsprogramma Keerpunt (1972) en het kabinet-Den Uyl (1973-1977) de opvatting waren gaan huldigen dat de samenleving ‘maakbaar’ was. Liberalen en christen-democraten - die als geen anderen de voor- en naoorlogse Nederlandse samenleving hadden ‘gemaakt’ - suggereerden dat sprake was van een nieuw fenomeen: de progressieven koesterden overtrokken politieke ambities. Linkse politici werden te kijk gezet als naïeve dromers die geloofden in een betere mens en een betere wereld. De progressieven zouden bovendien niet alleen Nederland naar een andere wereld willen loodsen - Nederland zou hierin ook nog eens voorbeeldig moeten zijn voor andere landen. Net zoals ‘de maakbare samenleving’ achteraf als diskwalificatie werd gemunt, zo was ook het idee van ‘Nederland gidsland’ pejoratief bedoeld: het past in hetzelfde (spot)plaatje waarin (gniffel, gniffel) minister Pronk, als ware hij een hopman, de sporen uitzette naar een nieuwe wereld.

De verwijten van ‘gidsland’ en ‘maakbaarheid’ roepen de vraag op of de progressieve partijen in de jaren zeventig zoveel ambitieuzer waren dan de voorgaande kabinetten waarin de linkse partijen slechts sporadisch vertegenwoordigd waren. Vormde het kabinet-Den Uyl qua maakbaarheidsambities een breuk met de naoorlogse wederopbouwkabinetten? Het tegendeel blijkt het geval te zijn. Het kabinet-Den Uyl was zelfs gematigd in zijn maakbaarheidsstreven vergeleken met de naoorlogse periode waarin Nederland van bovenaf werd wederopgebouwd: niet alleen de loonpolitiek werd decennialang ‘geleid’ maar in dezelfde tijd werd zonder enige schroom ook de ‘onmaatschappelijkheid’ bestreden en werden onaangepasten heropgevoed. Den Uyl belichaamde niet het begin maar het einde van een tijd waarin paternalistische politiek nog heel gewoon was. Het is de ironie van de geschiedenis dat juist liberalen en christen-democraten zich tot spreekbuis maakten van geëmancipeerde burgers die zich aan dit paternalisme wilden ontworstelen - én van de gedekolonialiseerde landen die ook een broertje dood hadden aan het idee van ‘Nederland gidsland’.

Stroperigheid

De Nederlandse politieke cultuur, van oudsher gekenmerkt door consultatie, compromis en consensus, werd vanaf de jaren zestig gedemocratiseerd. Overleg en onderhandelingen beperkten zich vanaf die tijd niet langer tot de elite - zoals in het paternalistische tijdperk - maar gingen zich uitstrekken tot talloze burgers. Deze democratisering van het ‘poldermodel’ leidde tot nieuwe verhoudingen tussen burgers en bestuur. Waar voorheen alleen de toppen van het maatschappelijk middenveld aan tafel aanschoven, is heel Nederland sinds de jaren zeventig in de ban van hoorzittingen, medezeggenschapsraden, inspraak en andere vormen van ‘participatie’.

Veel politici lijken ervan overtuigd dat deze talloze overlegraden en het zoeken naar compromissen niet tot stagnatie leiden maar juist tot soepele maatschappelijke verhoudingen. Net zoals in de verzuilde jaren garandeert de Nederlandse politieke cultuur ook in zijn gedemocratiseerde vorm een voorzichtige maar voortdurende vernieuwing. De pacificerende werking van het Nederlandse model springt met name in het oog in vergelijking met andere landen. Zo is het politieke proces in Frankrijk op het oog veel dynamischer: om de zoveel jaar vindt daar bijna een revolutie plaats en ook in de tussentijd kunnen de gemoederen hoog oplopen. Paradoxaal genoeg leidt al deze sociale beweging uiteindelijk tot stilstand: in Frankrijk is sprake van een wel heel dynamische sur place, terwijl Nederland prudente progressie kent.

[p. 510]

Nederlandse politici kijken niettemin met nauwelijks verholen jaloezie naar het buitenland. Zij menen namelijk dat Nederland qua slagvaardigheid bleekjes afsteekt tegen centralistische landen waar partijen, als ze eenmaal in de regering zitten, hun ideeën kunnen omzetten in beleid. Er is sprake van een nieuwe kritiek op de Nederlandse bestuurlijke verhoudingen: de zwartepiet gaat dit keer niet naar ambitieuze progressieve partijen en hun maakbaarheidsidealen maar naar de burgers die beticht worden van het ‘stroperig’ maken van de besluitvorming. Dezelfde geëmancipeerde burgers die eerder werden ingezet tegen de al te voortvarende, paternalistische projecten van links worden nu gemaand zich wat koester te houden: hoe kan er anders in Nederland ooit nog een hogesnelheidslijn, een tweede nationale luchthaven of een Betuwelijn worden aangelegd?

Het is interessant dat ook deze kritiek op de stroperigheid het meest vertolkt wordt door politici van cda- en vvd-huize. Dezelfde politici die maakbaarheidsambities aanvallen, klagen tegelijkertijd over de stroperigheid van de besluitvorming en het gebrek aan daadkracht en slagvaardigheid van de overheid die hieruit voortvloeit. Zo is minister Jorritsma een echte Macher, maar mét kritiek op linkse maakbaarheid.

Toch lijkt deze maakbaarheidskritiek haar langste tijd gehad te hebben - juist omdat het huidige kabinet bepaald niet minder ambities tot het herinrichten van Nederland aan den dag legt dan bijvoorbeeld het kabinet-Den Uyl. Dat de ambities in de harde, infrastructurele sector tot nu toe niet op hun ‘maakbaarheidsgeloof’ worden aangevallen, zal samenhangen met de effectieve associatieketen links-maakbaarheid-zachte sector. Maar weldra zal de keten paars-antistroperigheid-harde sector de eerste keten doen vergeten en zal de discussie over de tweede ontbranden.

Het poldermodel revisited

Er is overigens niet alleen sprake van een revival van het maakbaarheidsdenken; ook tekent zich zeer recentelijk een herwaardering van het poldermodel en zijn drie c's af. Nadat paars in eerste instantie in het kader van zijn anti-stroperigheidscampagne getracht had de bestuurlijke verhoudingen van hun ‘viscositeit’ te ontdoen, zien we de laatste maanden dat het (economische) succes van Nederland juist wordt toegeschreven aan de goede, gepacificeerde verhoudingen, met name die tussen werknemers en werkgevers. Trots vertellen Wim Kok en de zijnen nu dat we in Nederland al decennia een traditie van overleg en bemiddeling kennen; ze vertellen er natuurlijk niet bij dat ze kort geleden nog hadden besloten om de verplichte ser-advisering af te schaffen en dat ze ook overigens het middenveld eerder als obstakel dan als katalysator voor een dynamische ontwikkeling beschouwden. Het maatschappelijke middenveld werd immers geassocieerd met het cda en corporatistische structuren, zaken waar de paarse marktdenkers in eerste instantie niet meer mee geassocieerd wilden worden. Maar het tij is gekeerd: waar de paarse regering een van de grootste bedreigingen voor de continuïteit van de Nederlandse overlegcultuur leek, heeft ze recentelijk herontdekt dat vervlechting van politiek en maatschappelijk middenveld geen beletsel voor slagvaardigheid vormt maar daar een voorwaarde voor is.

En zo zien we dat zich warempel een wave aftekent voor het poldermodel: terwijl maakbaarheid en gidsland als scheldwoorden werden geïntroduceerd, komen Kok en Melkert nu tijd en woorden te kort om buitenlandse journalisten en staatshoofden de wonderen van het laagland uit te leggen. Waar paars leek te denken dat louter de markt dynamiek kan brengen, luidt de mening nu dat juist eindeloos overleggen, schorsen en doorvergaderen wel saai mag ogen maar dynamiek garandeert.

Het poldermodel was bijna om zeep geholpen, maar in de huidige conjunctuur wordt de

[p. 511]

oude, stroperige politieke cultuur weer bejubeld als nooit tevoren. Nu de Nederlandse traditie in het buitenland bewonderd wordt, nu we door anderen als voorbeeldig worden gezien, willen we graag een gidsland zijn. Eigenlijk is dat ook zoals het hoort: een land mag zichzelf niet tot gids uitroepen maar moet daartoe worden uitverkoren. En dat al doende het poldermodel door het buitenland wordt gered, is een buitengewoon gelukkig toeval.