De Gids. Jaargang 160

[p. 483]

Henk te Velde
Einde van het gidsland?

De gedachte dat Nederland een gidsland is of zou moeten zijn is niet nieuw. De historicus Boogman en anderen hebben betoogd dat Nederland, nadat het in de negentiende eeuw definitief was gaan behoren tot de kleine mogendheden, niet langer sterk was en daarom slim probeerde te zijn.^1. Was het land niet het machtigste, dan kon het wel het ‘zedelijkste’ zijn, een voorbeeld van deugd voor de wereld.^2. Was het niet deze opvatting die in de jaren zeventig opnieuw tot uiting kwam, toen grote groepen Nederlanders aandrongen op een eigen rol voor Nederland op het gebied van de mensenrechten, de apartheid en de navo en het kabinet-Den Uyl gedeeltelijk aan deze wensen tegemoetkwam? Tegen deze achtergrond ontstond het begrip ‘gidsland’. Nu is het opvallend dat niet de voorstanders van een ambitieuze buitenlandse politiek dit woord gebruikten, maar juist sceptische buitenstaanders. Zij zagen in de idealistische gedachten over buitenlandse politiek een typisch nationaal verschijnsel: een morele pretentie die met de volksaard vergroeid was. De gidslandgedachte werd daarmee dus tot een aspect van de Nederlandse identiteit verklaard, maar een aspect waarmee de beschrijvers zich niet wensten te vereenzelvigen.

Het was alsof betoogd werd: er is nu een morele opwinding, maar die behoeft niet serieus genomen te worden want het is niet meer dan een eigenaardige nationale reflex. Het is echter de vraag of het hier gaat om zo'n duidelijke nationale traditie. Om te beginnen is de combinatie koopman en dominee of wel materialistisch pragmatisme en morele bevlogenheid waarmee de Nederlandse identiteit in dit verband vaak wordt getypeerd, zo algemeen dat men er vrijwel alles toe kan rekenen; wat niet in de ene categorie valt, is wel in de andere onder te brengen. Belangrijker zijn de vragen die het voorbeeld oproept dat altijd wordt aangehaald. Kort na 1900 riep de Leidse hoogleraar in de rechten Van Vollenhoven Nederland op om de internationale gemeenschap een politiemacht aan te bieden die kon dienen voor de beheersing van internationale conflicten. De geëxalteerde bewoordingen van zijn oproep rechtvaardigen ten volle een rangschikking ervan onder de gidslandgedachte. Het was echter een intellectuele constructie die maar korte tijd de aandacht trok van de spraakmakende gemeente, die ook sceptisch reageerde; de grote massa van de bevolking maakte zich er niet druk over.

Kwesties als Vietnam, apartheid en neutronenbom brachten vanaf de jaren zestig duizenden op de been. Het lijkt me dat het hier om iets fundamenteel anders gaat dan Van Vollenhovens enthousiaste intellectualisme. Omstreeks 1900 wist de buitenlandse politiek slechts werkelijk grote groepen te boeien als ze een stoer nationalisme aansprak: de Zuid-Afrikaanse Boerenoorlog bracht toen een golf van nationalisme die meer dan de koopman of de dominee de gefrustreerde krijger in de Nederlander mobiliseerde. Even leek Nederland weer een internationale rol van betekenis te kunnen gaan spelen zoals in de zeventiende eeuw voor de Republiek vanzelfsprekend was geweest.

1. Zie onder meer J.C. Boogman, ‘De Nederland-Gidslandconceptie in historisch perspectief’, Ons Erfdeel 27 (1984) pp. 161-170.

2. H.J.G. Beunders, Weg met de vlootwet! De maritieme bewapeningspolitiek van het kabinet-Ruys de Beerenbrouck en het succesvolle verzet daartegen in 1923 (Bergen 1984). Hoofdstuk 1 over onder meer de auteur W.J. Hofdijk.

[p. 484]

Het nationalisme dat zich manifesteerde werd toen wel getypeerd als ‘de prikkelbaarheid van een kleine natie met een groot verleden’.^3. De Duitse historicus Lamprecht beschreef omstreeks 1900 zijn tijd als het tijdperk van ‘Reizsamkeit’, prikkelbaarheid.^4. In het opgewonden nationalisme van het fonkelnieuwe Duitse Keizerrijk zou men dan dus, enigszins gechargeerd gesteld, te maken hebben gehad met de prikkelbaarheid van een grote staat met een klein verleden. De nationalistische ‘prikkelbaarheid’ van de periode had natuurlijk vooral te maken met de snelle sociale en politieke veranderingen en de internationale confrontaties van het moderne imperialisme van dat moment. Ook wat zich omstreeks 1970 aandiende had veel te maken met eigentijdse ontwikkelingen. De demonstraties duidden toen op een democratisering van de buitenlandse politiek die dunkt me rechtstreeks samenhing met het verlangen naar democratisering dat zich op dat moment overal uitte. Ze maakten veel indruk omdat buitenlandse politiek over het algemeen het domein van een kleine elite was geweest, maar vloeiden ze voort uit iets dat men nationale ‘traditie’ of ‘identiteit’ zou kunnen noemen? Ze zijn in ieder geval maar moeilijk vergelijkbaar met Van Vollenhovens actie. Daarmee is het probleem voor een beschouwing over de geschiedenis van de gidslandgedachte gegeven. Enerzijds kan men betogen dat de gedachte eigenlijk vooral is geformuleerd in reactie op eigentijdse ontwikkelingen en dat er grote verschillen zijn met oudere nationale ‘tradities’ op dit punt, anderzijds moet men dan toch nog uitleggen waarom de gidslandgedachte uitgerekend in Nederland furore maakte.

De meest voor de hand liggende verklaring lijkt me deze. In de jaren zestig kwam grotendeels een einde aan de verzuiling. In de zuil was de burger ondergebracht in een groep en was politiek vooral tot een activiteit van groepen gemaakt. Alle groepen, of het nu de confessionelen of de sociaal-democraten betrof, deden een beroep op het moreel bewustzijn van de achterban die zich als verantwoordelijk burger in dienst van het collectief moest stellen. Vooral na 1960 maakte het individu zich los uit het collectief en de morele energie werd op nieuwe zaken gericht. De democratisering die in de gehele westerse wereld optrad, kreeg door het samengaan met ontzuiling in Nederland een eigen kleur. Een nieuw actief, participerend burgerschap - dat naar we nu weten maar van korte duur was - uitte zich onder meer in betrokkenheid bij de buitenlandse politiek.

Nu kan men vervolgens gaan zoeken naar de historische wortels van de morele politiek van de zuilen. Men kan dan bijvoorbeeld wijzen op de protestantse kleur van niet alleen de antirevolutionaire, maar ook de sociaal-democratische en wellicht zelfs de katholieke politiek en beweging in Nederland. Dat is niet zonder zin. Het is echter te gemakkelijk de moreel activistische betrokkenheid bij de buitenlandse politiek van de jaren zestig en zeventig terug te voeren op een atavistische ‘nationale identiteit’. Er is wat dat betreft een parallel tussen het gebruik van de term gidsland en van het epitheton ‘calvinistisch’. Ook dat verwijst naar het nationale verleden en wordt evenals de ‘gidslandgedachte’ vooral gebruikt om daarvan afstand te nemen. Ook deze gedachte heeft door de jaren zestig een nieuwe stimulans gekregen en ook hier is de relatie met het verleden ingewikkeld, zoals uit veel recente literatuur blijkt.^5.

Een besef van morele verplichting is in de Nederlandse buitenlandse politiek van de jaren zeventig, en vooral in de betrokkenheid van een groot publiek daarbij, onmiskenbaar en over de merites daarvan kan men mooie of lelijke dingen zeggen, maar een reductie ervan tot een oude en typisch Nederlandse morele preoccupatie is als zodanig niet bevredigend.

3. Zie het veel geciteerde P.B.M. Blaas, ‘De prikkelbaarheid van een kleine natie met een groot verleden: Fruins en Bloks nationale geschiedschrijving,’ Theoretische geschiedenis 9 (1982) pp. 271-304; het citaat uit de titel is van de historicus Kernkamp.

4. Karl Lamprecht, Deutsche Geschichte der jüngsten Vergangenheid und Gegenwart (Berlijn 1912-1913) deel 1, pp. 280-282.

5. Zie G.J. Schutte, ‘Nederland: een calvinistische natie?’, Bijdragen en Mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 107 (1992) pp. 690-702; idem, Het calvinistisch Nederland (Utrecht 1988); W. Nijenhuis, Hoe calvinistisch zijn wij Nederlanders? (Amsterdam 1994). Vergelijk Henk te Velde, ‘Het calvinistische Nederland’, Groniek 27 nr 124 (1994) pp. 59-66, waaraan hier enkele gedachten zijn ontleend.

Topprestaties

De gidslandgedachte heeft in de oorspronkelijke conceptie vooral betrekking op de buiten-

[p. 485]

landse politiek en wordt daar in verband gebracht met de Nederlandse identiteit. Wie de gedachte echter van haar ironische bijklank wil ontdoen, en zich afvraagt op welke terreinen Nederland een voorhoederol heeft of heeft gehad, kan gaan zoeken onder de prestaties in de kunsten of wetenschappen. Zo meende de essayist Busken Huet in de vorige eeuw dat een landje als Nederland eigenlijk alleen bestaansrecht had als het een bijdrage leverde aan de Europese cultuur. Gelukkig bezat Nederland, zo meende hij, in het werk van Rembrandt cultuur van grootse internationale allure die het land een eigen waarde gaf.^6. Men kan de bloei van kunsten of wetenschappen inderdaad beschouwen als een uiting van de vitaliteit van de Nederlandse cultuur en door deze en gene wordt ze bovendien beleefd als streling voor het nationale ego. Dit laatste geldt natuurlijk a fortiori voor koning schaats of koning voetbal die een luidruchtig nationalisme oproepen, in het eerste geval ongecompliceerd carnavalesk, in het tweede gezien de bijbehorende agressie niet alleen een uiting van plezier maar ook van opgekropte frustraties.

Het is alleen niet gemakkelijk te bepalen wat nu uitdrukkelijk Nederlands aan bijvoorbeeld de kunst van het Nederlands Dans Theater of van het Concertgebouw-orkest is. In dit geval of in het geval van sportprestaties bewonderen we niet het typische maar het uitzonderlijke. Zoeken we naar het ‘Nederlandse’ daarin, dan moet de aandacht zich niet alleen richten op de prestaties zelf maar zeker ook op die prestaties als uiting van een (nationaal) klimaat dat daarvoor de voorwaarden schiep. We zouden dan misschien kunnen concluderen dat de aanwezige ‘top’-kwaliteit in kunsten en wetenschappen vooral gedijdt door de inbedding in een brede, gedegen middelmaat. Een klein land kan slechts op enkele terreinen uitblinken en waar uitzonderlijke kwaliteit zich voordoet moet die gekoesterd en gestimuleerd worden, maar het lijkt onwaarschijnlijk dat het kleine Nederland op veel gebieden een ‘gidsland’ kan zijn. Daar komt nog iets bij. Vanaf de eerste Nederlandse wet op het lager onderwijs uit het begin van de negentiende eeuw is er in de Nederlandse politiek veel meer aandacht geweest voor lager dan voor hoger onderwijs; die eerste wet had overigens meteen in het buitenland een goede reputatie. Het is mogelijk dat de afgelopen decennia de aandacht voor ‘top’-kwaliteit tekort is geschoten, maar een grote aandacht voor juist de basis van opleiding en opvoeding past in ieder geval in een lange nationale traditie waarin veeleer een hoog gemiddelde dan uitzonderlijke kwaliteit het doel (en soms ook het resultaat) was.

6. E.H. Kossmann heeft daaraan bij verschillende gelegenheden aandacht besteed, bijvoorbeeld in Een tuchteloos probleem. De natie in de Nederlanden (Leuven 1994) pp. 50-51.

Het individu en de normen

Sommige Nederlandse sportprestaties zijn wereldberoemd. Als men echter nagaat welk beeld van de Nederlandse samenleving in het buitenland bestaat, dan komt men al snel op kwesties als abortus en euthanasie, prostitutie, seksualiteit en drugspolitiek. Deze hebben alle te maken met de libertaire opvatting van omgangsvormen en individuele zelfbeschikking in de Nederlandse permissive society die vanaf de jaren zestig is ontstaan.

De relatie met een verder verleden is vooral indirect. Men zou kunnen proberen een verband te vinden met de ‘burgerlijke’ Nederlandse traditie die door de historicus Johan Huizinga en anderen beschreven is. Nederland kan vanaf de Opstand een burgerlijk land genoemd worden, dat wil zeggen een land zonder sterke adel of grootse hofcultuur, maar gebouwd op wat in de, over het algemeen kleine, steden gebeurde. Dit betekent natuurlijk niet dat Nederland een individualistische of egalitaire samenleving kende, laat staan een maatschappij waar ieder zich kon gedragen zoals het hem uitkwam. In de Republiek bestonden formele standsprivileges en was ook het bezit van burgerrechten een privilege. Toen dergelijk formeel onderscheid in de negentiende eeuw verdween, werd informeel sociaal onderscheid niet gerelativeerd, maar juist geaccentueerd.

[p. 486]

Burgerlijk standsbesef was op ongekende schaal aanwezig. Dat bleef niet beperkt tot een onderscheid tussen grote burgerij, kleine burgerij en het ‘volk’. In een hilarische passage van zijn Woutertje Pieterse heeft Multatuli de tot in het absurde doorgevoerde nuances van standsgevoel in de kleine burgerij gehekeld.

Tot in de jaren 1950 werd de Nederlandse maatschappij gedomineerd door het ontzag voor de ‘donkre burgerheren’, dominee, dokter en notaris, ‘die zindelijke heren, levende monumenten op het plein’ die Jan Greshoff in 1934 in een gedicht vereeuwigde.^7. De Amerikaanse antropologe Ruth Benedict constateerde in beschouwingen over Nederland die zij tijdens de Tweede Wereldoorlog opstelde, dat Nederland zich kenmerkte door een groot bewustzijn van rang en stand en een sterke distinctiedrang. Nederlandse waarnemers merkten daarentegen vaak op dat het sociaal onderscheid minder pregnant was dan elders.^8. Het was beide waar. Enerzijds was Nederland minder dan bijvoorbeeld Engeland een klassensamenleving en kende het ook niet de uitgebreide adelscircuits of daarop gebaseerde hiërarchie van sommige andere landen, anderzijds was er wel het alomtegenwoordige standsbesef. In dit opzicht betekenden de jaren zestig een definitieve doorbraak. Toen verdween ook de onaantastbaarheid van het met het standsbesef verbonden ‘fatsoen’: het burgerlijk besef hoe het hoorde en hoe men zich naar de normen van de eigen stand of groep diende te gedragen. Hielden tot die tijd de verzuilde ideologieën het individualisme al niet in toom, dan was de sociale controle van het burgerlijk fatsoen er wel een effectieve rem op.

Ook ‘deftigheid’ werd geleidelijk aan een curieus anachronisme. De afbraak van stand en deftigheid die tot dan de hiërarchie in Nederland hadden gestempeld, maakte de weg vrij voor informele omgangsvormen en vormde samen met de ontzuiling de voedingsbodem voor andere seksuele normen en een assertief individualisme. Toen de kracht van fatsoen en zuil verdween, ging de pragmatische tolerantie die de Nederlandse burgerij al lange tijd bezigde tegenover groepen met afwijkende opvattingen of levensstijl zoals religieuze minderheden, zich uitstrekken tot de vrije ontplooiing van het individu. Prostitutie en softdrugs werden toegestaan of gedoogd, de positie van de vrouw, de verhouding tussen ouders en kinderen en die tussen burger en autoriteit veranderden en in kwesties als abortus en euthanasie boog de individuele burger niet meer voor vanzelfsprekende religieuze normen. Veel van dit alles is ook in andere westerse landen te bespeuren, maar in Nederland manifesteerde het zich soms nadrukkelijker dan in vergelijkbare landen, dat wil zeggen dat het nieuwe gedrag hier uitdrukkelijk werd getolereerd terwijl het elders zich soms meer verborgen diende te houden.

Kan men op dit gebied en op dit moment Nederland als gidsland voorstellen? Het is zeer de vraag. Nederland is misschien tot op zekere hoogte uitzonderlijk maar de gids loopt voorop en het heeft er - zeker op dit moment - niet de schijn van dat andere landen zouden willen volgen. In het geval van de Nederlandse buitenlandse politiek in de jaren zeventig en tachtig was de kritiek vooral gericht op het onpraktische, moralistische en pretentieuze van de daarin verkondigde denkbeelden. Maar de tolerantie van libertair gedrag wordt nogal eens als zodanig afgewezen (het gaat dan overigens soms meer om een verschil in regels of houding van de overheid dan in feitelijk gedrag van de burgers). Nederland is in dit opzicht zeker geen gidsland. Er is veeleer sprake van opvattingen die met de Nederlandse omgangsvormen en politieke cultuur verbonden zijn, maar door een invloedrijk deel van de grote buitenlanden niet gedeeld worden. En de Nederlandse houding op deze gebieden getuigt momenteel ook niet van het zelfbewustzijn van de gids. Voorzichtig wordt geprobeerd sensationele berichtgeving - bijvoorbeeld uit het Vaticaan over euthanasie - te weerleggen of de Nederlandse drugspolitiek tegen Gallische woede te beschermen. Opvallend is dan overi-

7. Han van der Horst, De lage hemel. Nederland en de Nederlanders verklaard (Schiedam 1996) pp. 145-146, citeert Greshoffs ‘Liefdesverklaring’ uit 1934.

8. Rob van Ginkel, ‘Typisch Nederlands. Ruth Benedict over het “nationaal karakter” van de Nederlanders’ in: idem, Notities over Nederlanders. Antropologische reflecties (Amsterdam/Meppel 1997) p. 114.

[p. 487]

gens wel de emotionele reactie. Premier Kok windt zich niet snel op, maar op de Franse beschouwingen over de Nederlandse drugspolitiek reageerde hij met sterke irritatie. In het algemeen hadden de Nederlandse reacties in dit geval het karakter van bescherming van de nationale identiteit; niet de politieke maar de nationale achtergrond lijkt in deze zaak de reacties te bepalen.

In het geval van de drugspolitiek, maar eigenlijk met betrekking tot alles wat men met de permissive society zou kunnen verbinden, is Nederland nauwelijks (meer) een gids die zelfbewust de richting wijst. Onder de titel ‘Ethiek als export’ constateert Hofland in NRC Handelsblad van 19 februari 1997 dat Nederlandse kranten in hun beschouwingen over buitenlandse politiek de geheven vinger hebben laten zakken. Hij is daar niet rouwig om. Nederlanders blijven echter, zo vervolgt hij, onverkort overtuigd van de voortreffelijkheid van het nationale drugsbeleid. Dit leidt tot een internationaal isolement waarmee Hofland het groeiende aantal Nederlanders in verband brengt dat wegens drugskwesties in buitenlandse gevangenissen zucht - hij maakt daarbij overigens geen onderscheid tussen de blije stickierokers en de calculerende en verre van naïeve drugshandelaars. Zonder dit echt uit te spreken, is de teneur en toon van zijn column toch dat Nederland er beter aan zou doen zijn vooruitgeschoven en dus kwetsbare positie in te ruilen voor behoedzamer gedrag. Daarmee is zijn stukje in feite een van de vele signalen dat Nederlandse opiniemakers in het geheel niet meer de bedoeling hebben ethiek te exporteren.

Hoe ver dit al gaat blijkt uit recente krantenberichten. Enkele prominente vvd 'ers hebben inmiddels gewezen op het gevaar van een nieuwe Nederlandse neiging tot internationale afzijdigheid.^9. Zij keerden zich daarmee feitelijk tegen de liberale leider Bolkestein, maar een dergelijke oproep uit vvd-kring zou opgevat kunnen worden als een teken dat de slinger sinds de jaren zeventig weer bijna aan de andere kant is beland. Nu zou Nederland zich wellicht zonder groot nadeel een onopvallende rol kunnen permitteren voorzover het kwesties uit de buitenlandse politiek betreft. In een aantal zaken waarin Nederland binnenslands een eigen politiek voert, is dit echter niet goed mogelijk. Hofland wijst er in zijn column op dat Nederlanders wel gedwongen zijn hun opvatting van euthanasie te verduidelijken, omdat anders voortdurend de grootste misverstanden ontstaan.

Een houding in de trant van ‘zo doen wij dat hier nu eenmaal’ kan hier en in andere gevallen waarin Nederland een eigen koers vaart zeker niet voldoen. Een fundamentelere bezinning is nodig. Het is dan niet voldoende om het probleem zoals de afgelopen decennia wel eens gebeurde terug te voeren op het Nederlandse ‘calvinisme’. In een dergelijke beschouwing zou men dan moeten verklaren hoe het ‘calvinisme’ eerst tot strenge gebondenheid aan boven het individu staande normen leidde en vervolgens tot een ver doorgevoerd humanisme, het volstrekte tegendeel dus. De doorlopende lijn zou dan te vinden zijn in een bevlogen ethiek. Daar is wel iets mee te beginnen, maar het gevaar van een dergelijke redenering is dat de houding van de contestanten van de jaren zestig wordt gekopieerd. Zoals zij in de wereld van de jaren vijftig slechts bekrompen en preuts, ‘calvinistisch’ moralisme en rigide gezagsdenken konden ontdekken, zo zagen hun tegenstanders op hun beurt in de houding van de jaren zestig alleen overdreven en ondoordacht ‘calvinistisch’ moralisme, vooral in de buitenlandse politiek - dat dan overigens merkwaardig genoeg gepaard ging met een overgave aan hedonisme. Deze beschouwing is een doodlopende weg. In beide gevallen worden de idealen van de andere partij niet serieus genomen.

Wie de eigenzinnige positie die Nederland op een aantal terreinen inneemt op waarde wil schatten, moet dunkt me zowel het ‘moralisme’ van de verzuilde wereld als het ‘moralisme’ van de jaren zestig serieus nemen.^10. Als in de

9. Gijs de Vries in NRC Handelsblad, 5 april 1997; ook minister Voorhoeve heeft zich in deze zin uitgelaten (de Volkskrant, 10 april 1997).

10. Vergelijk Henk te Velde, ‘Zedelijkheid als ethiek en seksueel fatsoen. De geschiedenis van een Nederlands begrip’ in: Remieg Aerts en Klaas van Berkel (red.), De pijn van Prometheus. Essays over cultuurkritiek en cultuurpessimisme (Groningen 1996).

[p. 488]

jaren zestig niet meer gebeurde dan afbraak van verouderde preutsheid en ander achterhaald moralisme, dan is dat werk inmiddels wel voltooid, en kunnen we ons, voorzover dat niet al gebeurt, zonder bezwaar voegen in de pas van Frankrijk of andere landen. Om te bepalen of er afgezien daarvan iets fundamenteels is gebeurd en of er werkelijk een ander mens- en maatschappijbeeld is doorgedrongen, moeten we kunnen vergelijken: serieuze studie van wat toen verdween én serieus onderzoek van wat er kwam. Het kan zijn dat we leven in een tijd van morele laissez-faire en dat het hoogste slechts een pragmatisch elkaar met rust laten is, maar wellicht is er ook een nieuwe en goed te verdedigen ethiek ontstaan die zich bijvoorbeeld baseert op ‘de fysieke en persoonlijke integriteit van de ander’.^11. De waarde van wat in het kader van Europese eenwording eventueel zou moeten worden ingeleverd, zou aan de hand van dergelijk onderzoek bepaald kunnen worden.

11. Hans Boutellier, De morele betekenis van criminaliteit in een postmoderne cultuur (Nijmegen 1993) p. 151 en passim.

Consensus

De gidslandgedachte veronderstelt een zelfbewuste zending. Op dit moment is hooguit sprake van de defensieve reactie van een klein land dat zijn waarden wil beschermen tegen oprukkende internationalisering. Ieder zal willen toegeven dat isolationisme of een puur defensieve houding uitzichtloos is (gezien vooral de toenemende betekenis van afstemming in Europees verband). Als het met voorlichting alleen niet lukken wil, rest dan nog meer dan de keus tussen bekering van tegenstanders of aanpassing? Het is geen aantrekkelijk alternatief, ook al niet omdat het botst met de wijze van conflictoplossing zoals die in Nederland veelal gepraktizeerd wordt.

In de Nederlandse Republiek ontbrak een eigenlijk machtscentrum en was politiek een kwestie van ingewikkelde en moeizame compromissen. De oefening in compromis en overleg is herhaald tijdens het hoogtij van de verzuiling in de jaren dertig en vooral vijftig van deze eeuw. Daartussen bevonden zich perioden waarin er niets te verzoenen viel omdat er amper verschillende meningen waren - het begin van de negentiende eeuw, toen in de jaren 1830 alleen de orthodoxe Afgescheidenen hardhandig tot de orde geroepen werden; of waarin toch heftige onenigheid bestond - zoals de strijd tussen Patriotten en Orangisten aan het eind van de achttiende eeuw of de heftige polarisatie rond nieuwe partijen als arp en sdap aan het einde van de negentiende. Nederland is dus geen land van alleen maar compromis en consensus, zoals ook in de jaren 1970 weer bleek, maar het vergaderen is hier wel tot kunst verheven.^12.

Het gaat hier om mores die de meeste Nederlanders via opvoeding en opleiding met de paplepel ingegoten krijgen en die zich, omdat ze zich hebben genesteld in nationale omgangsvormen, moeilijk laten exporteren naar landen waar een zelfbewuste eigen stijl aanwezig is. Het is duidelijk dat Nederland in Europees verband alles te winnen heeft bij een koers van overleg, compromis en zoeken naar consensus; als het op een machtswoord zou aankomen, geven de grote landen de doorslag. Als men de balans opmaakt, heeft Nederland tot dusver zonder twijfel veel profijt en weinig nadeel gehad van de Europese integratie. Om dat zo te houden is veel vergaderactiviteit en pragmatische compromisgerichtheid nodig.^13. Bij alle inschikkelijkheid die dergelijke processen vereisen, doet zich dan een paradox voor. Om de Nederlandse wijze van conflict- en probleemoplossing die vooral op consensus is gebaseerd, te verdedigen, zal zo nu en dan een vasthoudendheid nodig zijn die een Europese consensus - voorlopig - in de weg staat. Pas dan kan duidelijk worden dat de Nederlandse zoektocht naar consensus niet alleen op laksheid, onverschilligheid of een gebrek aan elegantie terug te voeren is, maar ook een (vaak informele) stijl van politiek en bestuur impliceert die het waard is op zijn merites te worden beoordeeld.

12. Er bestaat zelfs al een dissertatie over: Wilbert van Vree, Nederland als vergaderland. Opkomst en verbreiding van een vergaderregime (Groningen 1994).

13. Hoe dat gaat heeft Paul Kapteyn, voor onder meer de drugspolitiek, in de Schengen-onderhandelingen onderzocht: P. Kapteyn, ‘Onderhandelen in beschaving’ in: Ton Zwaan e.a. (red.), Het Europees labyrint. Nationalisme en natievorming in Europa (Meppel/Amsterdam 1991).