De Gids. Jaargang 160

[p. 457]

Kroniek & kritiek

Yra van Dijk
Zwijgend in niets dan taal

Het is nog altijd herfst in de gedichten van Gerrit Kouwenaar. De vochtplekken staan op de muren, alles roest en rot, schimmelt en bederft. Al jarenlang staat de dichter bij het najaar stil. Zelfs in het voorjaar is het ‘voorgoed november’, en ook de zomer ‘rilt al van herfst’.

In De tijd staat open, Kouwenaars nieuwste bundel, wordt de cirkel van de tijd opengewrikt en tot stilstand gedwongen, ‘op de rand van het bederf’. Dit eeuwig aanhoudend najaar levert ‘afgeknaagd afval’ en ‘wanvruchten’ op, en allerlei insecten die uit de vochtige herfstgrond komen gekropen. Kouwenaar is vooral gefascineerd door het gekrioel van kevers, maden, wormen en darren. Ongedierte, kortom, dat leeft bij de gratie van dood en bederf. Deze levenscheppende vorm van vernietiging associeert hij met zijn eigen werk, het schrijven van poëzie.

Dichten is een destructieve bezigheid. Om iets nieuws te creëren, wordt er tegelijk iets dood gemaakt. Alles wat een plaats in het gedicht krijgt, is meteen ook verstard in taal. Een tastbaar en aanwezig iets, een vrouw of een perzik of een vogel, wordt in poëzie vervangen door een levenloze naam.

Tot zover is Kouwenaars poëtica redelijk overzichtelijk. Maar het ligt ingewikkelder. Het probleem is dat alles in dit werk omkeerbaar is, in feite bestaat het uit louter paradoxen. Kouwenaars poëzie, en misschien zelfs wel alle moderne dichtkunst, ontstaat uit de spanning tussen onverenigbare uitersten. Het gaat om het breukvlak, het punt waarop twee dingen tegelijk waar kunnen zijn, waar wit zwart kan zijn en dood levend.

Terugkerend naar de ‘moord’ die poëzie is, blijkt hoe ook dat idee omkeerbaar is. Taal vernietigt niet alleen, maar biedt tegelijkertijd bescherming tegen de dood. Alles wat door de dichter duurzaam in taal wordt verankerd, is daarmee onttrokken aan de vergankelijkheid.

In al zijn bundels, en ook weer in De tijd staat open, worstelt Kouwenaar met deze tegenstelling. Daarom toont hij een grote voorliefde voor ambiguïteit, voor taalgebruik dat de paradox al in zich draagt. Bijvoorbeeld deze zin, een opdracht die de dichter aan zichzelf lijkt te geven: ‘Ontaard het gewone’. Die regel illustreert bij uitstek de innerlijke tegenstrijdigheid van Kouwenaars poëtica. Het gewone, alledaagse, wil hij onaards maken, dat wil zeggen onvergankelijk en poëtisch. Maar dat houdt in dat het gewone zijn werkelijke aard verliest, dus niet meer gewoon is.

Dichten is een vorm van scheppende vernietiging, en is daarin vergelijkbaar met eten. Deze poëzie onthaalt ons op een ‘grafmaal’. De parallel tussen eten en dichten is een geliefd en herhaald onderwerp van Kouwenaar. Al vanaf zijn eerste bundel, meer dan veertig jaar geleden, kon de lezer zich te goed doen aan brood, honing en vlees, soms afgewisseld met wat fruit of vis. Al dit eten lijkt een eenduidig symbool voor dichten te zijn, beide zijn een vorm

[p. 458]

van stofwisseling. Om het gedicht te doen ontstaan, moet de taal de wereld vermalen en verteren.

Maar de gewaarschuwde lezer kan inmiddels vermoeden dat het ook hier niet zo simpel ligt. Want het gedicht zelf kan ook weer eetbaar zijn, overgeleverd aan onze leeshonger. De dichter is dan ‘de magere chefkok’, die het veld moet ruimen zodra de lezer aan tafel gaat om het gedicht op zijn beurt te vermalen.

Op een ander niveau is het eten helemaal geen metafoor. De meloenen en tomaten komen ook gewoon, net als het ongedierte, uit de boomgaard bij Kouwenaars huis in Frankrijk. Hoe talig deze gedichten ook zijn, de realiteit is niet helemaal verdwenen, en tussen de regels door worden er boodschappen gedaan, luiers verschoond, brommers bestuurd en staat de radio aan. Maar deze werkelijkheid is kwetsbaar en vergankelijk, en de dichter moet dan ook de wereld ver-talen om haar stand te laten houden tegen de verslindende tijd.

Daartoe sluit hij zich op in zijn gedicht als in een huis, een duurzaam stenen bouwsel waarin men zich tijdelijk veilig kan wanen. Zo heeft hij in de loop van zijn oeuvre heel wat huizen gebouwd. Niet altijd even solide of tastbaar, weliswaar, meestal zijn ze ‘onbestaanbaar’ of uitgewoond. Er moet nog van alles gebeuren voor het huis bewoonbaar is, het moet worden gekraakt en bezet, en er moet kunstlicht gemaakt. Het belangrijkste daarbij is dat het huis solide genoeg is om de wereld op afstand te houden. Krampachtig sluiten deze dichtgemetselde, uitzichtloze huizen het licht buiten. Ook in het volgende gedicht uit De tijd staat open is er flink geklust voordat het huis prettig te bewonen was. Ondanks de moeite dreigen aan het einde van het gedicht afbraak en verval:

Besta het huis, hierin kan niets gebeuren
men heeft de drempels gesleten, de deuren geolied
de scheuren met kranten gedicht
omdat het licht niet geloven wil raken de ogen
steeds meer verzoend met het inwonend donker
stommelen klokken achterstevoren

morgen schrijven de wanden overal wonden, muur
kanker vochtvlekken, nu al is men jaren bezig
de mokerhamers in te vetten -

Het leek even mogelijk om een veilige plek te bouwen. Een plek waar de tijd stilstond, achteruitliep zelfs, maar dat was niet van lange duur. De dreigende sloop van het zorgvuldig gebouwde huis valt samen met het wit aan het einde van het gedicht.

Ook al zijn de scheuren gedicht, uiteindelijk krijgt het wit toch de overhand, en legt de dichter het zwijgen op. Het wit, dat ‘per regel ontregelt’ dreigt de tekst zelf te verdrijven.

Maar de lezer is nog steeds op zijn hoede, en ook hier is uiteraard het omgekeerde waar. Zoals inkt wit kan zijn, en sneeuw warm, zo wordt het wit van het papier zowel gevreesd als begeerd. De witregels, ‘tussentaal’, verwoorden alles wat de dichter in woorden niet uit kan drukken. Zorgvuldig bouwt hij de taal om het wit heen, om de ruimte waarin de stilte het meest welluidend klinkt.

Met zijn fascinatie voor het wit en de stilte staat Kouwenaar in de traditie van Mallarmé. Deze Franse dichter wees er aan het einde van de vorige eeuw op dat ware poëzie er het zwijgen toe zou moeten doen. Hij verwoordde als eerste de dialectiek waar de moderne poëzie op is gefundeerd, namelijk dat het Absolute verschijnt op het moment dat de taal verdwijnt. Het niets ontsnapt altijd aan ons uitdrukkingvermogen.

Ook Kouwenaar raakt keer op keer verstrikt in deze onmogelijkheid. Hij probeert wel het onzegbare te zeggen, ‘dat wat onschrijfbaar // zich inslikt’, maar is zich ervan bewust dat hij dat alleen in stilte kan uitdrukken. Expliciet citeerde de dichter ooit de beroemde uitspraak

[p. 459]

van Wittgenstein: ‘Waarvan men niet kan spreken / daarover moet men zwijgen’.

Het is geen taalspel dat hij hier speelt, het is ‘noodweer’, bloedige ernst en letterlijk een zaak van leven of dood. Met een ogenschijnlijk kalme dwang maant de dichter zichzelf en zijn lezer tot een krachttoer, tot het bouwen van een ruimte waarin de stilte even is ‘ontzwegen’, en waar het bovendien ‘stilstand wemelt’. Vandaar dat Kouwenaar tot zichzelf en tot zijn lezers spreekt in imperatieven zoals: eet, verteer, besta,

en schrap hoe het wintert en speel op onzeker
verbaas het verwachte, onmondig het eten

en wees onverdicht en ontzwijg hoe de stilte
haar tussentaal schrikt, de bladzij verkreukelt -

Juist de imperatieven geven de gedichten de dwingende toon die duidelijk maakt hoe serieus we hier worstelen met taal en tijd. Ook het veelvuldig gebruik van de tegenwoordige tijd versterkt de indruk van urgentie nog. Door het presens ervaart de lezer zelf dat de tijd ‘open’ staat, ‘krap in zijn heden’ zit, zoals het in een vorige bundel heette. Dat geeft het gejaagde gevoel dat het ‘nu’ ieder moment weer voorbij kan zijn, waarna alles voorgoed te laat zal zijn.

De gedichten die wel in de verleden tijd staan, veranderen meteen van toon, en klinken berustender. Zoals ‘Kijk, het heeft gewaaid’, een gedicht geschreven naar aanleiding van een wandeling met Remco Campert door Rotterdam. Niet alleen door de tijdsvorm valt het gedicht wat uit de toon, maar ook door het stadsdecor, dat de plaats van de boomgaard en de tuin heeft ingenomen. We horen het wat weemoedige gesprek tussen de oudere heren:

zij spraken over taalgebruik tandbederf aan
staande doden, schatten de roerloze tegenoever
prezen de dag tot diep in het donker, het was
zoals het altijd geweest was -

Heel traditioneel symboliseert de stromende rivier de tijd, en de ‘roerloze tegenoever’ staat voor de dood. Wellicht kunnen we hier een knipoog naar Nijhoff in zien, die in zijn beroemde gedicht over de brug bij Bommel (‘De moeder de vrouw’) dezelfde symbolen gebruikte. Het is vast geen toeval dat zowel Kouwenaar als Nijhoff in de laatste strofe iets laten ‘prijzen’. Bij Nijhoff is dat God (‘Prijs God, zong zij, Zijn hand zal u bewaren’), bij Kouwenaar is het de dag. Veel verschil is er overigens niet; zo onbereikbaar als God is ook de dag geworden, het is immers al ‘diep in het donker’.

De strijd lijkt voor even opgegeven te zijn, het vers ademt een sfeer van kalme aanvaarding. In de paar andere gedichten aan collega's klinkt Kouwenaar vertwijfelder, zoals bij het overlijden van Lucebert: ‘voorgoed lig je vast in je taal en je tekens / in wat je steeds luider totaler verzwijgt -’.

Oprechte wanhoop is dit, over de zeer reële dood die niet met het gedicht tot staan gebracht kan worden. De tijd staat open is duidelijk een bundel van een dichter die ouder wordt en zijn vrienden om zich heen ziet wegvallen. Zijn eigen strijd met de tijd wordt al venijniger en serieuzer. Dit is meer dan kunst alleen, meer dan een poëticaal grapje. Hier ‘bekvecht het uitgesteld vlees met de geest’.

Anderzijds wint Kouwenaars poëzie voortdurend aan kracht. Net als Lucebert weet hij steeds ‘totaler’ te zwijgen. Vroeger leek het nog wel eens of de dichter tegen beter weten in probeerde de stilte dicht te praten. Zijn eerste gedichten, uit de jaren vijftig en zestig, waren niet alleen langer, maar ook drukker bevolkt. Meer dan nu sprak de dichter over concrete plaatsen, dingen en gebeurtenissen. In de eerste jaren van zijn dichterschap pleitte Kouwenaar voor een poëzie die zich verbond met de sociaal-maatschappelijke realiteit. In de gedichten uit die tijd lezen we over Duitse herbewapening, Korea, GI's enzovoort. Naast poli-

[p. 460]

tieke kwesties was er toen ook ruimte voor het experiment, of voor pure onzin: ‘een grapje dat mag’. Dat wil niet zeggen dat Kouwenaars latere werk van iedere humor gespeend is, integendeel. Maar deze poëzie is wel steeds ernstiger en soberder geworden. De dichter is nu volleerd, ‘zwijgend in niets dan taal’.

De thematiek is in de loop der jaren grotendeels onveranderd gebleven. Vooral die bestendigheid maakt de kracht uit van Kouwenaars poëzie. In De tijd staat open zien we precies dezelfde worsteling met paradoxen als in het voorgaande werk, geïllustreerd door vergelijkbare symbolen. De bundel opent niet voor niets met een gedicht waarin deze regels: ‘nu het vlees steeds vertrouwder / zich in de spiegel onteigent’. Kouwenaar klinkt vertrouwd, maar juist daardoor wordt de onteigening waar hij over schrijft des te schrijnender. Steeds zekerder weten we dat er niets aan te doen is, juist uit de onvermoeibaar herhaalde pogingen blijkt de ernst van het verlies. De kern van de tragiek is dat poëzie nooit echt is, maar altijd maar net alsof. ‘Altijd alsof alsof altijd’ is de beginregel van een een gedicht dat in zijn geheel tussen haakjes is gezet, als om te onderstrepen hoe onbetekenend het eigenlijk is. Kouwenaar heeft wel vaker haakjes om een gedicht geplaatst, waarmee hij het tot een soort vrijblijvende aanvulling maakt, een terzijde waar de lezer vooral niet te veel belang aan moet hechten.

Het gedicht loopt achter de feiten aan, is slechts ‘altijd de foto van wat is geweest’. We moeten het doen met indrukken van vergane momenten, gestolde herinneringen. Zo is de dichtbundel soms als een fotoalbum vol met plaatjes van vroeger. Bijvoorbeeld een kiekje van vader, in een zomerpak in de tuin:

alsof men een eender lichaam geleden
kijkt naar zijn vader die beige en levend
het gazon van het paradijs maait

Hoe hardnekkig deze beelden kunnen zijn, bewijst een gedicht uit het ogenblik: terwijl, een bundel van tien jaar geleden. Daar zagen we dezelfde foto: ‘de lange schim in zomerpak, beige / als een engel’. Opvallend is dat er toen sprake was van een engel, en nu van het paradijs. Blijkbaar blijft niet alleen het beeld op het netvlies hangen, maar ook het bijbehorende gevoel. Waar het de dichter om gaat met dergelijke beelden, blijkt uit dit gedicht van dertig jaar geleden:

in de gestolde vorm van een vader
zoals men hem waarnam, eens, naarstig
het gazon maaiend (...)

Het zijn de ‘gestolde vormen’ die de dichter in zijn poëzie een plek geeft. Niet alleen uit nostalgische maar vooral uit poëticale overwegingen. Door deze beelden ongewijzigd terug te laten keren kan hij door een stilstand bewerkstelligen. Een alternatief universum waar een vader al dertig jaar het gazon maait in een tijdloze zomer.

Helaas moeten we steeds weer onder ogen zien dat het gaat om een kunstmatige toestand, die weinig met de realiteit te maken heeft. ‘Alles staat stil zoals het nooit zal staan’, duidelijker kan de dichter het niet zeggen. Het stilzetten van de tijd is gedoemd te mislukken, en die mislukking levert poëzie op.

Kouwenaar is op zijn best als hij op het punt van falen staat. Dan zit de tijd hem op de hielen, ‘hijgt’ aan weerszijden van het gedicht, en ‘hapt naar adem’.

De onvermijdelijke nederlaag blijkt als de klok, haast ongemerkt, toch doorsluipt. Zo lezen we hoe op een winteravond een boom wordt verbrand:

Lang zitten kijken hoe de verkankerde stam
van de oude vlier verbrandde

niet na te vertellen dit trage eenzelvige afscheid
deze vanzelfsprekende geboorte van as

De eeuwige overwinning van de tijd heeft zich

[p. 461]

tussen de regels door geruisloos voltrokken. Deze vlier stond in de vorige bundel nog gewoon in de aarde:

‘wat heeft men gedaan vandaag?
takken geraapt, de kwijnende vlier beklaagd
vuur gestookt van afval -’