De Gids. Jaargang 160

Marc Kregting
De giraf en zijn biotoop
Over literatuurgeschiedenis en parasensus

Volgens Frans Ruiter en Wilbert Smulders is een historische beschrijving van literatuur weinig zinvol buiten een maatschappelijke omtrek: ‘Los van die context verwordt de geschiedenis van de moderne literatuur al gauw tot een curieuze opeenvolging van vreemde aberraties en uitgesponnen malligheden, zoals de miereneter en de giraffe vreemde verschijningen blijven voor wie hun leefomstandigheden niet kent.’ Veel pleit voor deze stelling. Ondanks dat de wisselwerking tussen kunst en maatschappij verre van ondubbelzinnig is gebleken, kan een bredere dan strikt literaire benadering de vaak ongrijpbare literatuur aan helderheid doen winnen. Ruiter en Smulders gaan in Literatuur en moderniteit dan ook regelmatig te rade bij sociale wetenschappers. Dit heeft taaltechnisch soms consequenties, waarvan bovenstaand citaat al proeven biedt. Het bevat bijvoeglijke synoniemen (‘curieuze’ en ‘vreemde’), een pleonasme (‘vreemde aberraties’), en de spelwijze ‘giraffe’ is wat overgeleerd. De lezer van Literatuur en moderniteit moet deze details voor lief nemen, omdat een cultuurhistorische benadering vruchtbaar is voor menig te behandelen auteur. Werkelijk bijzondere kunstenaars staan echter wat los van de tijd. Ze fungeren als, om het beeld voort te zetten, giraffen die in een circuswagen worden rondgereden. De biotoop dient zich dan aan hen te conformeren.

Een nieuwe literatuurgeschiedschrijving als deze lijkt me onontkoombaar. Want in hoeverre vallen Ruiter en Smulders te vergelijken met wat er recent aan handboeken is verschenen? Anbeeks Geschiedenis van de Nederlandse literatuur tussen 1885 en 1985 (1990) is gebaseerd op normverandering bij inzichten over mimesis. Dit resulteerde in een duidelijker boek dan de literaire werkelijkheid kan tolereren. Dan is er Nederlandse literatuur. Een geschiedenis (1993), dat overzicht heeft laten varen ten faveure van versplintering. Los van de ook door Ruiter en Smulders bekritiseerde pragmatiek die achter dit plan leek schuil te gaan, was deze zware uitgave ongelijk in kwaliteit. Een batterij aan geleerden en subsidies stond, ten slotte, ook aan de basis van de nog mastodontischer Nieuwe literatuurgeschiedenis. Overzicht van de Europese literatuur van Homerus tot heden (1994). Hier wordt een thematische behandeling afgewisseld door profielen van auteurs. De opbrengst bleek vlees noch vis.

Nu is het schrijven van een literatuurgeschiedenis een onderneming die tot mislukken gedoemd lijkt. Men dient immers te zoeken naar grootste gemene delers, en met het groeperen gaat per definitie het eigene verloren. Een komisch voorbeeld vind ik altijd de jaren vlak na de Tweede Wereldoorlog. Er wordt vaak gezegd dat de vroegtijdige dood van Ter Braak, Du Perron en Marsman een vacuüm veroorzaakte. Enerzijds was men de rode draad kwijt, anderzijds kon men wat uitproberen omdat er geen morele machthebbers waren. Met dat idee wordt het bijna voorspelbaar dat de zogeheten Landerigen en de Vijftigers in ijltempo cruciale stellingen konden betrekken. Maar wellicht waren Hermans en Lucebert sowieso een maatje te groot geweest voor het ongekroonde trio van het interbellum... Een literatuurgeschiedenis kan nooit zonder enige speculatie.

Ook waar, met Ruiter en Smulders, contact met de maatschappij wordt opgezocht, doe-

[p. 462]

men er obstakels voor de literatuurgeschiedschrijver. Het grote probleem is het tijdsbeeld. Want hoe gaat het er voor een individu aan toe in het dagelijkse leven? Je bestaat. Ondertussen zijn er modes en trends en, als je media mag geloven, dominerende opvattingen. Dominerende opvattingen zijn als kleding: je trekt ze aan en doet ze uit. Of je weigert ze aan te trekken, of je ziet ze niet omdat je op andere zaken bent gespitst. Een dominerende opvatting is kortom een verzinsel, en in retrospectief blijft zij dat. De literatuurgeschiedschrijver die haar in een lopend verhaal vervlecht, suggereert een transparantie die er niet is, al vergroot hij de kans op herkenbaarheid. Hij heeft eigenlijk wel iets van een satiricus. Een bepaalde mate van vervalsing zal moeten worden geaccepteerd.

Terecht ontwaarde Maarten Doorman al bij de grofste indeling van de moderne Nederlandse literatuur in Tachtig, Tien (Twintig) en Vijftig geen mijlpalen op een welomschreven weg, maar ‘losse staketsels die slechts verbonden worden door de dunne lijn van de tijd’. Grotere verbanden stoelen volgens de postmoderne idee bovendien op bedrog. In het algemeen frustreert overzicht belangrijke details, en benemen details het zicht op het globale verloop. Het moet gezegd dat Ruiter en Smulders erin slagen een omvangrijk tijdsbestek van anderhalve eeuw in een relatief gering aantal pagina's op veelal onvluchtige wijze te behandelen. En ze trotseren postmoderne pap in de benen en stevenen krachtig door de tijd.

Daarnaast wordt in Literatuur en moderniteit een zogeheten centripetale traditie belicht, die naar de gemeenschap is toegewend. Dit is geen kwajongensstreek, maar valt te verklaren uit het uitgangspunt van Ruiter en Smulders. Ze bespeuren een cultuurhistorische lijn van verzuiling naar personalisme tot communautarisme. Hang naar restauratie springt hier in het oog. Een relatief recent voorbeeld is uit Het manifest der Zeventigers voortgekomen werk. Dat tref je zelden aan in een gemiddelde literatuurgeschiedenis, die zich liever bekommert om innovatieve tendensen, meestal uit een centrifugale traditie. Wie zich bij zijn historische opzet echter beperkt tot - vaak van de samenleving afgewende - vernieuwingen, voedt een zeker bedrog, omdat een integraal onderdeel van de cultuur anders wil. En van de Zeventigers bestaat inderdaad een gevestigd beeld, te weten Jeroen Brouwers' bloeddoorlopen tirade tegen het schooljongensgeschrijf. Menige literatuurgeschiedenis vertelt die zoet na. Het werk van de Zeventigers wordt door Ruiter en Smulders gerehabiliteerd, in de waardevrije zin van het woord. Hun opzet is het geheel van gespannen verhoudingen weer te geven.

Literatuur en moderniteit heeft als beginjaar 1840. Volgens Ruiter en Smulders waren er toen vier markante gebeurtenissen. Deze veroorzaken stromingen: een kritische, een christelijk-humanistische, een antirevolutionaire en een katholieke. Ruiter en Smulders gewagen hier van Reveils, gerangschikt naar prestige en ideologie. In alle gevallen bestond er de overtuiging tot een opvoedende opdracht. Cultuur was voorbehouden aan een elite, die haar én distinctief én als aspect van het openbare leven inzette. Aldus was literatuur paradoxaal geïntegreerd in de samenleving: een kleine groep beoefende die hoge kunst ten bate van een grote.

Vervolgens nemen Ruiter en Smulders, zoals dat in Nederlandse literatuur feitelijk ook gebeurde, enige jaartallen waarin dit patroon zich doorslaggevend wijzigt. Het gaat om 1855 (‘Breuk en antithese’), 1870 (‘Desintegratie en stagnatie’), 1890 (‘Jong Nederland en fin de siècle’), 1900 (‘De moderne tijd in de steigers’) en 1910 (‘Synthetisme’), die ieder een hoofdstuk krijgen. Curieus in het laatstgenoemde hoofdstuk is dat Van Schendels roman De wereld een dansfeest tot het synthetisme wordt gerekend.

Naarmate de huidige tijd in zicht komt, gaan Ruiter en Smulders over op een wat grofmaziger exposé in decennia. In het slothoofdstuk stellen ze zelfs de jaren zestig tot heden aan de orde. Hun boek mondt uit in de term parasen-

[p. 463]

sus, ‘waarin niet de uitersten, maar het midden oppermachtig is geworden’. De cursivering is van Ruiter en Smulders. Ze beoordelen deze kameleontische ideologie positief.

Ik plaats nu enige kanttekeningen bij de wijze waarop de naoorlogse Nederlandse literatuur in Literatuur en moderniteit wordt voorgesteld.

Met Ruiter en Smulders ben ik het eens dat literatuur aan pluriformiteit heeft gewonnen. Het vreemde is dat zij dit trachten aan te tonen door een uniforme benadering. Literatuur en moderniteit rept van dé jaren vijftig, dé jaren zestig enzovoort. Nuances zijn hier werkelijk gewenst, en juist die worden door Ruiter en Smulders gaandeweg versmaad. Bijvoorbeeld een maxime van Hermans (‘De schrijver spreekt hardop uit wat het publiek altijd al wel geweten heeft, maar heeft verzwegen, wat het gedroomd heeft, maar bij het ontwaken verdrongen’) wordt in Literatuur en moderniteit eenzijdig uitgelegd als een elitaire uiting. Dit maxime vraagt toch ook om het licht van de freudiaanse theorie en het surrealisme.

Nadere aandacht verdient de behandeling van Merlyn. De auteurs staan gereserveerd tegenover dit instituut, dat inderdaad niet altijd even gelukkig was in zijn keuze voor een strikt autonomistische benadering van bijvoorbeeld Max Havelaar en het werk van Wolkers. Tevens bepaalde Merlyn-redacteur Oversteegen door zijn proefschrift lange tijd het beeld van het interbellum, met een accent op het behoudende Forum. Waren het eerder Anten en Goedegebuure die werkelijk moderne aspecten van de Nieuwe Zakelijkheid signaleerden, Ruiter en Smulders corrigeren het vertekende beeld stringenter door hun voortreffelijke behandeling van De Gemeenschap, zonder de ambivalentie van dit tijdschrift glad te strijken.

Toch doen zij Merlyn tekort door het louter in een hoogliteraire hoek te situeren. Jan Cremer kreeg mede door toedoen van redacteur Jessurun d'Oliveira (wellicht de beste criticus van na de oorlog) een literaire prijs. En zijn collega Fens brak een lans voor Carmiggelt, Annie M.G. Schmidt en, met enig voorbehoud, Bomans. Deze columnistische auteurs bezongen eigenlijk het klein geluk waartegen de Vijftigers, die mede door Merlyn werden gecanoniseerd, hadden gestreden. Het dossier van dit tijdschrift is alles bij elkaar gecompliceerd. Feit blijft, en hier ga ik akkoord met Ruiter en Smulders, dat het de blik vooral achterwaarts had gericht en, op Hamelink na, minder visionair bleek aangaande de echte contemporaine literatuur. Fens kwam dan wel tegen deze visie in het geweer (De Gids, november 1996) door een hele rij auteurs te noemen, het viel op dat het reeds eerder gedebuteerden betrof. Bovendien kun je niet zeggen dat Merlyn hen echt begeleidde: een aantal was in Oversteegens artikel ‘Vier maal experimenteren met de roman’ zo ongeveer gepureerd. Faverey ontdekte Merlyn niet.

Literatuur en moderniteit heeft op alle boven vermelde handboeken voor dat recenter werk er beter in wordt behandeld. Dit zegt vooral wat over die handboeken. Ruiter en Smulders zien, anders dan onder meer Anbeek die De Revisor opwerpt, het terugschrijven bij Raster terecht als realisatie van het postmoderne levensgevoel. Tegengesteld aan wat daar twee decennia terug gebeurde met Ander Proza, dat nooit tot de dominante cultuur heeft behoord, staat door brede kring aanvaarde literatuur tegenwoordig vooral in Raster. Het Vergeetwoordenboek haalde zelfs een herdruk, een zeldzaamheid voor een literair tijdschrift. Jammer vind ik dat Ruiter en Smulders Raster wezelachtig benaderen. Het is immers opmerkelijk dat in en rond dit blad Matsiers Gesloten huis de hemel in werd geprezen. Over deze matig geschreven roman hangt de schaduw van Stichting Jeugdsentiment en het Groot Gedenkboek van De Jaren Vijftig, fenomenen die Raster toch als reactionair zou bezien.

Ruiter en Smulders beamen de postmoderne opvatting volgens welke de afstand tussen zogenaamd hoge en lage kunst is overbrugd. Zelf geloof ik hier niets van. Het kitsch-aan-biddende verschijnsel camp, waarvoor in Lite-

[p. 464]

ratuur en moderniteit plaats is ingeruimd, heet democratiserend. In wezen is het een uitvlucht voor elitarisme: wie te koop loopt met slechte smaak, beseft kennelijk ook wat goede smaak is. Hooguit wordt tegenover lage kunst, om een vervlogen uitdrukking te gebruiken, repressieve tolerantie betracht. In die zin verklaar ik dat Henny Vrienten is gevraagd plaats te nemen in de jury van de vsb-poëzieprijs.

De voor de samenleving belangrijkste lage kunst, popmuziek, heeft literatuur nou niet echt doordesemd. Wanneer bijvoorbeeld in de tijdsroman Advocaat van de hanen een punkmilieu wordt geschetst, vallen er hooguit namen. En voor zover een doorsnee auteur recente dingetjes als house en hiphop apprecieert, worden die nauwelijks verwerkt in teksten. Het werk van de enkelen die dit wel doen moet de door hen gemaakte stampij nog rechtvaardigen. Ook zijn de meeste posities in de literaire infrastructuur bezet door vijftigers, wier popmuzikale voorkeur ongeveer luidt dat er ‘na The Beatles eigenlijk niks meer is gebeurd’. Sommigen hebben nog meegekregen dat Little Feat wel een goed bandje was of, recenter, Crowded House (lijkt op The Beatles!).

Mijns inziens het grootste misverstand bij Ruiter en Smulders is dat ze door ‘literatoren en intellectuelen’ bestede aandacht voor lagere kunst gelijkstellen aan het serieus nemen van massacultuur. Ze gaan daarbij voorbij aan de inhoud van die aandacht. Want, me andermaal beperkend tot popmuziek, toen werd geopperd de Nobelprijs voor literatuur toe te kennen aan Bob Dylan, was er geweeklaag alom. Volgens menig auteur en kunstconnaisseur leggen popteksten het juist af tegen poëzie. En de enkeling die krampachtiger dweept met popmuziek, legt het aan met de lagere contreien van deze lage kunst, bijvoorbeeld Barry White of The Three Degrees. Dit gedweep kent dus een knipoog, zoals de tijdgeest dat meent te moeten vereisen.

Ook meedoen in het ‘mediacircus’ identificeren Ruiter en Smulders met het serieus nemen van massacultuur. Zo melden ze dat Vogelaar aan een ako-diner komt in smoking. Zelf vermoed ik dat onder dat pak een andere inborst huist, die het domweg te bar acht voor zo'n gelegenheid schuilevinkje te spelen. Echt onbegrijpelijk worden Ruiter en Smulders als ze hun parasensus bejubelen. Niet voor niets zou je hun boek kunnen zien als één grote weerlegging van hun cultuursomberend openingscitaat, een observatie die George Steiner deed voor notabene de T.S. Eliot Memorial Lecture Foundation. Maar is het werkelijk zo dat vandaag aan de dag alles kan? Ik vrees namelijk dat steeds meer níet meer kan. Ik ben vooral verwonderd vanwege de in Literatuur en moderniteit toch behandelde Mammoetwet. Ook optimisten en retoriekhaters moeten vaststellen dat hierdoor de banden met het culturele erfgoed zijn geslaakt.

Het helpt daarbij niet dat de benadering van boeken nogal ‘aanvoelend’ is geworden. Dit noemde Willem Jan Otten verschijnselkritiek, ‘die een literair bijna poëtisch effect heeft, waarvan het lezen om het lezen zelf opwindend is, die uitmondt in zinnen. Die zinnen zijn zo geformuleerd dat je ze na afloop onthoudt, meer dan dat je de inhoud van het stuk onthoudt.’ Met lezen om het lezen raakt Otten op kromme wijze aan l'art pour l'art, een bij nader inzien niet zo gekke kenschets. Besprekers, en ironischerwijs was Merlyn-redacteur Fens met zijn columns in de Volkskrant daar de voorbode van, dringen zich voor de tekst. (Dit lijkt tot het beleid te horen, getuige het voornemen om in het nieuwe Studiehuis middelbare scholieren een leesdossier te laten aanleggen. De particuliere ervaring annexeert terrein ten koste van werk dat die particulariteit paradoxalerwijs tracht te overvleugelen.) Terzijde merk ik op dat hierdoor het traditionele verschil tussen primaire en secundaire literatuur vervaagt.

Op grond van recensies zou je denken dat de recente Nederlandse literatuur een aaneenrijging is van hoogtepunten. Er regeert zogezegd een Arcade-constante. Carel Peeters' tienvoudige bespreking van een recente uitgave bij-

[p. 465]

voorbeeld suggereerde dat we hier te maken hadden met de cruciaalste prestatie sinds de aap rechtop ging lopen. Tegelijk vestigt zo'n kritiek, alleen al door haar omvang, de aandacht op zichzelf. En dat is evenmin iets bijzonders meer. Op pagina's in literaire bladen die gereserveerd waren voor essays of proza of poëzie, staan nu dikwijls stukken over stukken over essays, proza of poëzie. Ook zijn er leerstoelen literatuurkritiek ingesteld. Maar bij al dat meta-oreren, waartoe ik ook universiteits-papegaaiende beschrijvingen reken van elders uiteengezette intenties van een auteur en hoe eerdere bundels zijn ontvangen, blijft de primaire tekst nog steeds op afstand. Als gevolg hiervan is met name de poëziekritiek in alle opzichten gering. Zeker voor boeken die buiten vooraf bepaalde kaders vallen, ontbreken noodzakelijke analyses. In feite is men weer terug bij af. Het ook door Ruiter en Smulders geciteerde manifest van Merlyn blijkt andermaal actueel.

De vigerende letterkundige infrastructuur schept daarnaast weinig doorstroming. Eerder doemt een algehele constipatie. Bijvoorbeeld literaire tijdschriften putten zich uit in themanummers, door redacteuren streng bewaakte reservaten. Zij worden daarvoor nog gesubsidieerd. En het beleid van een ‘zich terugtrekkende overheid’ belooft weinig goeds; enigszins afwijkende literatuur dreigt te zwichten onder de marktwerking. Ruiter en Smulders loven echter ‘het verzorgde literaire warenhuis uit de jaren negentig’. Toch valt te vrezen dat niet in de hoofdstroom meedeinende bellettrie op termijn zelfs bij de betere boekhandel onvindbaar wordt; mogelijk biedt Internet een doekje voor het bloeden. Afwijkende geluiden worden volgens het idee van de parasensus inderdaad ‘geabsorbeerd’. Dat lijkt een eufemisme, want tegenwoordig wordt een centrifugale traditie simpel weggeslingerd. Ik moet erkennen dat alles kan wanneer niemand het ziet.

Experimenteren behoort in die optiek tot de jeugdzondes, en die schijnen te hebben afgedaan. Waarmee impliciet gegeven is dat sommige schrijvers aan het begin van de loopbaan bewust ‘moeilijk doen’ en er redelijkerwijs maar één literaire ontwikkeling bestaat: van ontoegankelijk naar toegankelijk. Dit rijmt met de borreltafelwijsheid dat je fatsoenshalve op je twintigste socialist moet zijn en na je vijftigste niet meer. De barricades verruild voor het pluche - een groter cliché moet nog worden bedacht. In de jaren zeventig signaleerde Octavio Paz dat de Verenigde Staten het woord verandering niet langer koesterden en nu conservatie wensten: ‘Het heden bekritiseert de toekomst en begint deze van zijn plaats te verdringen.’

Laat ik me na al die algemene woorden tot slot tot de literatuur wenden. Ik doe een Ouwens-proef. Kees Ouwens begon vanaf 1968 boeken te publiceren. Je verwacht dat zijn gestaag groeiende oeuvre in elke recente literatuurgeschiedenis wordt doorgenomen. Bij Anbeek komt Ouwens echter niet voor. Dit is raar, omdat zijn vroege roman De strategie als opmaat valt te zien voor werk rond De Revisor (en aantoont dat louter Kellendonk zich met Ouwens kon meten). Nederlandse literatuur meldt dat Ouwens publieke optredens mijdt. Dit dunkt me een geval van de giraf op de circuswagen. In Nieuwe literatuurgeschiedenis wordt Ouwens' tweede poëziebundel, met afzonderlijke werken van Faverey en Kuiper [sic], opgevoerd als ‘talige poëzie die de werkelijkheid en de ervaring vervormt’. Zo'n dure karakteristiek voor zo'n heterogeen drietal maakt de som goedkoop. En wat doen Ruiter en Smulders? Zij vermelden Ouwens niet. Deze maakt dan ook werkelijke literatuur; zijn biotoop is vooralsnog onbepaald.

Frans de Ruiter en Wilbert Smulders: Literatuur en moderniteit in Nederland. 1840-1990. Amsterdam 1996