De Gids. Jaargang 160

[p. 373]

Bart Verschaffel
De verte onder ogen

Goden, helden en dieren kijken kalm naar de wereld. Wat gebeurt kan hen niet werkelijk schokken of zelfs maar raken. Dieren kunnen wel pijn hebben, maar ze kijken niet vooruit en sterven natuurlijk en zonder angst. Daarom bezien ze ook de mensen zonder nieuwsgierigheid en maken hun blik los - schrijft Rilke - ‘rustig, zonder te oordelen’. Zo ook de goden van Lucretius die leven in sereniteit, in een wolkenloze blauwe hemel, ‘in een souvereine vrede, afgescheiden, ver van ons, aan gene zijde van pijn en gevaar, zelfgenoegzaam, onverstoorbaar’. Niets kan hen bedreigen, en het verlangen of de angst van stervelingen kan voor hen niets meer zijn dan een schouwspel, iets lichts om te zien. De antieke helden stammen half van mensen af en zijn dus wel sterfelijk. Maar ze zijn net helden omdat ze, zolang ze leven, iets van de goden hebben. Ergens in hen is een midden of een kracht die groter is dan angst en het verlangen om te vluchten en te overleven. Hun kalmte is een sterkte, het in henzelf tot stilstand brengen van iets wat alle mensen die leven en lijden beweegt.

Laat ik een stelling uitproberen. Men kijkt naar beelden zoals een god naar de wereld, zoals een koe naar de mens, zoals een held naar de dood: onbeweeglijk en onbewogen, als buitenstaander. Het beeld is een oefening in onverschilligheid.

De ware interpreatie, schrijft Walter Benjamin, ‘vat de uiterste oppervlakte der dingen’. Maar wat is dat, een oppervlak, en hoe kan de interpretatie vals worden of zich vergissen door niet aan de oppervlakte te blijven? Het oppervlak: een buitenkant? Een buitenkant is deel van een geheel dat ook een binnenkant, en dus een ‘innerlijk’ heeft. Een buitenkant is een omhulsel, een bedekking, een laag met een bijzondere functie en zijnswijze. Schelp, huid, schors, korst, mantel, gevel... Een interpretatie die bij de buitenkant blijft zou dan een huid of een vacht afstropen, de dingen villen, ontmantelen. Een oppervlakte daarentegen is iets wat water en vloeistoffen of homogeen ‘volle’ objecten toekomt, het is de buitenkant van iets dat wel diep kan zijn maar geen buitenkant en geen binnen heeft, zoals de zee bijvoorbeeld. En wat is dat: de uiterste oppervlakte? Geen ding of materie meer, het moment waarin de dingen zich verbinden met licht en lucht, vlak worden als water, een spiegeling, een schijnsel, of dons? Dat is iets wat men niet kan vatten of grijpen, hoogstens met de vingertoppen voorzichtig wil aanraken en tegelijk geconcentreerd, met ingehouden adem, bekijken. Goed, de ‘ware’ interpretatie is (als) aandachtig en ademloos kijken. Waarheid zien. Dat is niet zomaar kijken natuurlijk, maar kijken op een bepaalde manier, roerloos, voorzichtig, van dichtbij. De oppervlakte: een beeld? Het ‘uiterste oppervlak’ van een beeld vatten?

Zo'n dertig jaar geleden kwam ik voor het eerst in de toneelzaal op het podium. Er stond een decor voor een of andere tragedie, met enkele smalle witte ionische zuilen - hoog voor een kind. Toen zag ik dat de zuilen slechts half waren, de achterkant hol en getimmerd, ge-

[p. 374]

maakt om vanuit de zaal te zien. In mijn herinnering was deze ontdekking een schok en een initiatie. In één klap werd heel veel duidelijk en veel onbegrijpelijk. Over het toneelspelen: de spelers kijken in de zaal en terzelfdertijd naar de valse achterkant van het decor, hoe kunnen ze dan geloven in wat ze doen? Toneelspelen is dus niet zich inleven, koning willen zijn zoals een kind een cowboy is. En tegelijk: aha, zo zit dat. De wereld is dubbel en ik weet niets. En wat is nu waar, wat telt: de voorkant en discretie, de achterkant, of de voorkant plus het besef van de achterkant? Wie ziet wat waar is: de zaal of de spelers? Valt er te ontmaskeren? Wat wens ik te weten?

Het zicht is een bijzonder zintuig. Het bereik van het ruiken of voelen en horen valt ongeveer samen met het gebied waarbinnen we kunnen handelen. We kijken echter tot aan de sterren, ver voorbij waar gewin te halen valt of gevaar dreigt. We zien de verte, en in de verte zaken waar we niets mee te maken hebben, die alleen stof geven tot denken. Het geschreeuw van ginder is hier niet te horen, de beweging niet meer te zien. ‘Ook wanneer sterke troepen manoeuvres uitvoeren in de vlakte en een oorlogstafereel scheppen, de ruiters ronddraven en plots bij het chargeren het slagveld doen trillen; ook wanneer de wapens flitsen en de hele omgeving verlichten, de voetstappen van de soldaten de aarde doen daveren en hun geschreeuw door de heuvels weerkaatst wordt tot aan de sterren; ook dan is er een punt ergens hoog in de bergen van waaraf alles stil lijkt te staan, en het gewoel niets meer is dan een lichtvlek in het landschap’ (Lucretius). Een beeld is dat vreemde ding dat die verte en afstandelijkheid, die stilte en onbeweeglijkheid onnatuurlijk nabij brengt. Zie bijvoorbeeld de Overwinning van Heraclius van Della Francesca in Arezzo. Slechts de paarden kijken verschrikt en lijken te schreeuwen. De soldaten en ridders hebben de lippen op elkaar en een gezicht alsof ze gewoon doen wat gedaan moet worden en alles altijd al beslist is, soms haast monkelend en soms met een algemeen en onpersoonlijk verdriet, en in het midden van het beeld kijkt een man wiens hals doorstoken wordt de toeschouwer aan met alle kalmte die het beeld kan geven.

Een beeld is een vlak waarop - wanneer men het beeld kan laten werken: waarin - een diepte verschijnt. Die beeldruimte lijkt wel wat op de wereld waarin we leven en handelen, maar is tegelijk een ‘andere kant’, waarin men zich niet kan begeven en waarin men niet kan handelen. Het beeld is onaanraakbaar, en dus alhoewel dichtbij toch ver. En zelfs niet als de échte verte, want daar voert altijd nog een weg heen, en dáár valt wel iets te doen. Wat het beeld toont is echter geheel ‘losgemaakt’, geheel en definitief onaanraakbaar, absolute roerloosheid en afstand. Zuivere, en daardoor geïntensifieerde zichtbaarheid. In het beeld is het zuivere kijken in de verte, voorbij wat men kan willen, niet langer dromerig maar wordt gericht en geconcentreerd kijken naar iets wat men onder ogen heeft. (Het plezier van het landschap aan de muur is dat men de horizon van dichtbij en de verre wazigheid scherp kan zien.)

Tenminste voor het beeld kan men anticiperen op het geluk van onthecht, zonder wil en zonder nieuwsgierigheid de wereld te zien - als ‘Vorstellung’. ‘Op het moment waarin we ons hebben losgemaakt van het willen, en ons wijden aan het zuivere willoze kennen, hebben we meteen een andere wereld betreden. Alles wat ons doet willen en daardoor heftig schokt, bestaat daar niet meer. Dit vrij worden van de kennis ontheft ons van dat alles, net zoals de slaap of de droom. Geen geluk of ongeluk meer, het individu is weg en vergeten, we zijn een zuiver subject van kennis geworden; we bestaan nog uitsluitend als dat ene wereldoog, dat kijkt uit alle kennende wezens maar zich alleen in de mens geheel van dienstbaarheid aan de wil kan bevrijden.’ Men kan verstaan dat Schopenhauer, wanneer hij het plezier van de afstandelijkheid of de objectiviteit in gedachten zo isoleert en radicaliseert, terechtkomt in dit fantasme. Natuurlijk is men, voor

[p. 375]

de verte zoals voor het beeld, ‘een en al oog’. Wat anders? Maar dat maakt je nog niet tot een ‘zuiver kennend subject’ dat geheel onthecht ‘ideeën’ ziet. Hoe kun je vergeten dat het beeld niet alleen afstand schept, maar ook een gelijkenis is? Wat in het beeld onaanraakbaar en ver verschijnt is een wereld die te goed lijkt op de wereld waarin we leven en verlangen. Landschappen, plaatsen, gezichten. Een beeld zien is altijd ook herkennen en terugzien, men draagt een beeld ook in zich, het is herinnering.

(Het kunstwerk dat helemaal abstract of een simpel object is geworden begrenst de wereld niet. Het is helemaal hier, en het moet bevreemden, zijn onbruikbaarheid of zijn ambachtelijkheid accentueren om niet als meubel of sierstuk ingelijfd te worden in het interieur of het museum. En het brengt niets te binnen. Objectkunst krijgt dikwijls slechts in de reproductie en de catalogus, waar het werk zogenaamd slechts gedocumenteerd wordt, oneigenlijk en parasitair opnieuw iets van het beeld.)

In Memoriam für eine Freundin beschrijft Rilke een zelfportret van Paula Modersohn-Becker. Hij beschrijft dus het spiegelbeeld dat zij geschilderd heeft. Hij ziet in haar de kalmte en de objectiviteit van wat in het beeld verschijnt. Je liet je in de spiegel zakken als in water, ‘bis auf dein Schauen’ - tot alleen het kijken overbleef. Een onthechte blik die wat leeft als een simpel ding kan zien, en voor de spiegel niet zegt ‘das bin ich’, maar ‘dies ist’. Zo kijken dat men zichzelf niet herkent, ‘zo arm (...) dat men zichzelf niet meer begeert: heilig’. Natuurlijk beeldt de schilder altijd het model af op dezelfde plaats, op de plaats van het beeld, weg van deze wereld, aan de andere kant van de beweging en het leven, en daardoor onwillekeurig ook dicht bij de dood. Een ding, een feit: Dies ist. Maar tegelijk spreekt de dichter de vrouw ook aan. Hij herinnert zich haar precies zoals ze zich geschilderd heeft. Zo komt ze terug, als beeld dringt ze zich op. ‘Je keert terug (...) en wil op iets botsen, zodat iets van jou weerklinkt en je aanwezigheid verraadt.’ Het beeld is afstandelijk, maar terzelfdertijd altijd ook een ‘revenant’, iets wat elders en weg en ver en dus schadeloos hoort te zijn, maar ongewild terugkeert en herkend wordt. Een beeld zien is geesten zien en niet kunnen vergeten. De afstandelijkheid van het beeld is dus bedrieglijk. Natuurlijk kan ik voor het beeld niets willen of doen en ben ik slechts oog. En inderdaad, de blik is onthecht en niet ‘subjectief’. Maar de afstand tussen oog en ding loopt vol met ‘subjectiviteit’, het is een spatie waarin men alleen is, en waar de afstandelijkheid of de objectiviteit - hier zoals steeds - een broeierige plek wordt waar plots gezichten en stemmingen en plaatsen, opgewekt door wat dáár te zien is, verbindingen aangaan. Het beeld stemt onverschillig, het is tegelijk intiem.

En ergens daar vandaan komt die vreemde en nutteloze aandrang om bij het beeld te zijn en het aan te raken.

De verte onder ogen lijkt ook binnen handbereik. Maar wat is dat: zo dicht komen dat men de buitenkant van een beeld kan zien en aanraken? Ineens honderd kleine barstjes en pukkels verf, of stoffig lichte kleuren die wegtrekken in de muur. De kilte en gladheid van het fotopapier, waardoor men wakker schiet. Wat is dat, de ‘uiterste buitenkant’ vatten van een beeld? Om welke waarheid gaat het hier? Woede? De onmogelijkheid om wat dan ook nog te doen of te herroepen? Men kan een beeld niet openmaken. De foto is beduimeld of gevlekt, het fresco of het schilderij gebarsten. De buitenkant is nu een vlak, tevoren niet te zien, dat door de aanraking zichtbaar wordt gemaakt en loskomt. En daarachter wijkt het beeld stilletjes achteruit, onaantastbaar, alsof het maar even kon blijven.