De Gids. Jaargang 160

[p. 296]

Stefan Hertmans
Verschuivingen
Over wallace stevens

Ik denk niet dat ik origineel ben als ik zeg dat Wallace Stevens voor mij een schilder is, iemand die me zo intens met mijn neus op dingen, lichtinval en verhouding, intimiteit en openheid heeft gedrukt, dat ik de neiging heb de door hem opgeroepen dingen steeds weer aan te raken, te betasten, eraan te ruiken. Zodra de bewakers van de geheimen van de literatuur de zaal uit zijn, zit ik met mijn vingers aan de dingen die Stevens me toont. Ik heb steeds minder aan al die systematische verklaringen van de metaforen in zijn werk, omdat elk voorwerp steeds letterlijker zichzelf wordt en, o raadsel, me net daardoor steeds meer ontsnapt.

Stevens lezen is terugkeren naar een plek waar je nooit geweest bent, en zo'n plek blijft hangen in je herinnering als een stil trillend beeld, een schilderij vol leven. Toch lijkt het, in het soort landschappen en interieurs dat hij oproept, alsof iedereen net weg is, alsof de gids die ons alles had kunnen verklaren net buiten beeld is - en om hem terug te roepen lijkt het onherroepelijk te laat. Alles lijkt vervuld van een suggestieve stille betekenis. Of hij het over wolken of over klokken heeft (om een symbolische tegenstelling van de componist Ligeti te lenen, die ook in Stevens' poëzie betekenisvol is) - dat maakt niet uit. Het raadsel is dat die dingen zich even stilhouden in het gedicht, hun zijn verruilen voor hun schijn, en in die schijn juist tonen hoe er niets anders is dan die schijn.

De filosofische schijn van Stevens' gedichten is daar de hoogste triomf van, van deze omkering: wat wijsgerig is, ontstaat altijd uit iets heel directs, een confrontatie en wat aandacht, iets dat wordt opgeroepen en van gedaante verandert gewoon doordat hij het zo nauwkeurig mogelijk oproept. De dingen in Stevens' gedichten zijn onbegrijpelijk omdat ze zo grijpbaar lijken. De schijn wordt daardoor soms schrikwekkend diep, maar het is niets meer dan dat. Het raadsel van de waarneming zorgt ervoor dat het oppervlak de grootste diepte vormt. Dat probleem heeft Stevens zeer goed begrepen, en hij heeft het voortdurend, met een grote liefde voor het concrete aspect van al dat onvatbaars, in praktijk gebracht.

Het is een cliché om te zeggen dat deze werkwijze verwant is aan die van de schilder Edward Hopper; dat ook in de wereld van Stevens de dingen met moeite op hun plaats lijken te kunnen blijven, omdat het levenloze en het levende in elkaar overgaan - figuren in zijn gedichten lijken versteend, maar de dingen nemen het spreken over.

Ik stel me Stevens nog vaker voor als een schilder van het slag van Morandi. Ik zie hem elke dag weer in een soort ritueel opgeslorpt zitten, en toekijken tot de potjes en kruikjes hun ideale opstelling van die dag hebben gevonden, tot de gewenste lichtinval er is, tot het oude vertrouwde vanzelf begint te spreken en net iets anders zegt dan de dag tevoren. Verschuivingen - modulaties. Stevens is, in de volle zin die Rilke aan die uitdrukking hechtte, een dichter van de dingen, en de geringste verschuiving in de constellatie kan hij de betekenis van een aardbeving geven.

[p. 297]

Wie een echte dichter van de zogenaamd levenloze dingen is, spreekt, en dat kan paradoxaal lijken, meer dan ooit over zijn liefde voor het levende, hij beademt alles wat hij aanraakt als ware hij Rabbi Löw, raakt het beeld aan en doet het opstaan van zijn plek.

De dingen zwerven in Stevens' gedichten, het ene gedicht in, het andere uit. Je komt ze overal tegen, op plekken waar je ze niet verwacht. Ze duiken op, worden even duidelijk, duiken dan weer onder in een moeilijk of onverwacht beeld, orakelen even en gaan liggen.

Stevens, als een rasechte schilder, let in acht van de tien gedichten goed op hoe de zon over die dingen gaat. Hoe het licht verschuift, wat de wolken doen, hoe met andere woorden de duur van het schrijven zichtbaar wordt in de manier waarop de lichtinval verandert en de wijziging in en door de dingen toont. Alles stroomt er van leven dat gevangen lijkt - voor even, voor de duur van het gedicht.

Het ingewikkeldste symbool in de gedichten van Stevens is eigenlijk de zon; zij is de aanstichtster van die grote, verwarrende ervaring die we meestal gewoon aanduiden met het woord kijken. Daarom ook is er voor Stevens weinig of geen onderscheid te maken tussen gewone dingen en dingen die als kunst zijn bedoeld: tussen een stoel of een schilderij. Die dingen spreken voor hem dezelfde taal, de taal namelijk die ze via Stevens verwerven. Maar hij zelf, omdat hij er zo dichtbij staat dat hij ze als het ware kan horen, geeft ons de indruk dat ze spreken uit zichzelf.

Stevens gaat met dingen en landschappen om als een kind met een schelp: hij houdt alles meteen tegen zijn oor om het ruisen van zijn eigen bloed te verbinden met het ruisen van de zee of de wind.

Opmerkelijk genoeg blijft alles net daardoor helemaal open. Alles kan meteen herbeginnen als je klaar bent met het lezen van welk gedicht dan ook. De deuren staan overal open, en de constructie van die doolhof toont zich nooit helemaal.

Stevens wordt een duister dichter genoemd - maar ik ken er geen bij wie er zoveel licht in de regels zit, wit licht, pasteus licht, licht dat geschilderd is en blijft als die door hem onbegrijpelijk genoemde zon ondergaat.

En hoezeer we ook kunnen spreken over metaforen in zijn werk, laten we niet vergeten dat het enige wat hem eigenlijk echt dierbaar was, het letterlijke was. Elke dichter die weet waarmee hij bezig is, is altijd letterlijk, ook en vooral in zijn moeilijkste of meest abstract ogende beelden. Daar ontstaat het pact met de wereld, zo concreet en zichtbaar als bij Bonnard, Tal Coat of de doosjesmaker Joseph Cornell. Elk gedicht van Stevens lijkt zo'n Amerikaans doosje over Europese dromen van Cornell: je kunt er binnenkijken, het is zelfs heel uitnodigend, maar wat je ziet kun je nooit helemaal overzien. Zwitserland ligt dan in zijn Amerikaanse achtertuin, maar Amerika ligt helemaal in het kleinste kamertje, en de mooiste Hockney ziet hij in het licht door het raam. Maar hij ziet wel een Hockney waar wij een doodgewone straat hadden gezien. En wat hij ervan maakt in een gedicht, maakt zich daar dan weer los van.

Voor mijn part is de droom van een volledige verklaring, van een restloze analyse van Stevens' gedichten een absurd verlangen. Elke restloze analyse van een gedicht is een mislukte analyse. Een gedicht is juist geschreven om die vreemde rest, dat surplus aan niet te peilen betekenis over te houden, en wie ook dat in een verklaring wil vangen, wil niets anders dan de dood van de poëzie. Hij zal niet slapen voor het raadsel gewurgd wordt in een formule, maar de echte Stevens is hij dan wel onherroepelijk kwijt.

Stevens' poëzie verzet zich daar meer dan eens tegen. Ik lees zijn gedichten dan ook het liefst heel impulsief en spontaan, zonder steuntje of verklaring van buitenaf, omdat dan het hele aantrekkelijke raadsel van zijn vreemde constellaties heel direct begint te stralen, telkens weer als je met lezen begint. Op elk gedicht kun je zo meerdere ingangspoortjes ontdekken.

[p. 298]

De methode van Stevens lijkt vaak op een weefprocédé: een kwestie van schering en inslag. Nu eens komt het motief boven, dan weer duikt het onder. Je hebt de draad in handen, en zo ben je hem weer kwijt. Je loopt een paar terzines over bekend terrein, maar zo zit je weer midden in de schijnbeweging. En precies in die omwegen, die rare beelden of onpeilbare, eenvoudig ogende uitspraken, heb je heel vaak iets te pakken dat op een heel directe manier met zijn onderwerp te maken heeft. Stevens weeft abstract en concreet op de meest onnavolgbare manier door elkaar. Hij heeft soms iets wat je aan Nijhoff kan doen denken, maar even later laat hij het een beetje schallen als Eliot of Pound, om een paar regels verder weer een stiff upper lip à la Auden te trekken.

Stevens heeft in de poëzie de eenvoud opnieuw uitgevonden. Maar ze is er wel zo onbegrijpelijk door geworden als de flesjes en kruikjes van Morandi. Het eenvoudigste voorwerp kan plots voor een heel leven staan, en voor alles wat niet expliciet gezegd hoeft te worden. Stevens heeft op die manier de poëzie een filosofische statuur gegeven die weinig dichters aandurven. Veel andere dichters in zijn plaats zouden een dergelijke onderneming waarschijnlijk niet zo gespeend van elke grootspraak hebben kunnen volbrengen.

Althans, dat gaat op voor wat de gedichten zelf betreft. Stevens' aforismen daarentegen, zijn theoretische uitspraken en waarheden opgenomen in Opus Posthumous, die hebben me meer dan eens een beetje ontgoocheld. Er staan heel wat waarheden in, daar niet van, maar het zijn vaak versleten waarheden, gemeenplaatsen, of ook wel eens paradoxen die niet aansluiten bij wat er feitelijk in zijn gedichten gebeurt - Stevens moet in zijn gedichten spreken, want hij is, zoals men dat van schilders wel eens zegt op de academie, een doe-mens, geen denker. Hoeveel schitterende nuances in ons denken over poëzie hij ook heeft aangebracht, hij is een doener, een vakman, een artisan. Stevens denkt alleen helder als hij in gedichten denkt. Dat is het kenmerk van een echte.

En zo wil ik Stevens ook eren, als de miglior fabbro na Pound en Eliot, als diegene die al die abstracte problemen waar de poëziekritiek het over heeft, gewoon heeft teruggefloten en ze meteen nog een stuk verder weg heeft gestuurd ook. Voor een gedicht van Stevens kan gezwegen worden, niet uit piëteit of zo, dat is hem verre, en hopelijk ook ons. Maar gewoon, zoals je anders kijkt naar de twintigste Morandi dan je naar de eerste keek, of na het zoveelste doosje van Joseph Cornell bent ingewijd in iets wat je in het eerste nog niet zag: de betovering van betekenis door accumulatie. Onze mond valt dan even open, dat is een goed teken. De dingen spreken in onze plaats.

Hij heeft dan ook, zeer opmerkelijk, bij een beschrijving van een stilleven van de schilder Tal Coat, ooit de verzameling potjes, flessen en glazen die hij waarnam beschreven als een ‘engel omringd door paysans’, een omstandigheid waar Huub Beurskens enige tijd geleden nog op wees in een mooie hulde aan Stevens in zijn essayboek Buitenwegen. In zekere zin is een van de door Wallace Stevens uitgestalde dingen altijd klaar om de engel van het gunstige ogenblik, van de inspiratie te worden, de engel van het inzicht. De andere dingen staan eromheen als handwerkers. Een engel en een handwerker - Laten we dat beeld maar voor zichzelf laten spreken, dan spreekt het al luid genoeg.