De Gids. Jaargang 160

[p. 207]

Ton Lemaire
Achterklap van Achterhuis

Van een ‘vliegenzwammencomplex’ heb ik geen last, zoals Achterhuis suggereert, maar langzamerhand wel van een Achterhuis-complex. Ik heb nog nooit meegemaakt dat iemand (die ik bovendien als een vriend beschouwde) mijn woorden en ideeën consequent verdraait en zo ongunstig mogelijk interpreteert. In zijn reactie ‘Zwammen in de natuur’ (De Gids, februari) doet hij er nog een schepje bovenop: niet alleen maakt hij van mij een karikatuur, bovendien probeert hij mij belachelijk en zelfs verdacht te maken. Ik vermoed dat hij eigenlijk weinig echte argumenten heeft te bieden en daarom zijn toevlucht neemt tot deze minderwaardige methoden, een zwaktebod dus. In ieder geval valt op dat hij op veel van de kritiekpunten uit mijn weerwoord in ‘Landschappelijk optimisme’ niet ingaat, zogenaamd om de lezer een ‘nietes-welles’-spel te besparen. Een handige zet om de hele paragraaf waarin ik zijn nogal selectieve presentatie van het boek van Schama - een ‘eye-opener’ voor hem, waarmee hij triomfantelijk kwam aanzetten - kritisch besprak, te negeren. Kennelijk is hier, nu hij wordt tegengesproken, opeens geen debat meer over nodig.

Eerst ga ik in op wat hij over mijn paddestoelenboek te berde brengt. Hij is eerlijk als hij toegeeft dat hij inderdaad niets van etnomycologie, het thema van mijn boek, af weet. Misschien is hij gewend om boeken te bespreken over onderwerpen waarvan hij geen verstand heeft. Maar achteraf heeft hij alsnog contact gezocht met de ‘wereld van de Nederlandse etnomycologen’. Een anoniem blijvende bewoner hiervan is bereid gevonden te verklaren dat mijn boek hoogstens een geslaagde popularisatie is van ‘reeds lang bekende inzichten’. Nu, de lezer moet weten dat er in Nederland niet één etnomycoloog bestaat. Op heel de wereld is er slechts een vijftal, alle woonachtig in de Verenigde Staten. Behalve enkele honderden amateurs zijn er in Nederland vier of vijf beroepsmycologen, waarvan enkele interesse hebben in de etnologische kant, zonder daarover ooit op enig niveau te hebben gepubliceerd. Kortom, Achterhuis bluft en misleidt, maar als het mijn reputatie kan schaden, heiligt het doel waarschijnlijk de middelen.

Ik heb overigens in mijn boek inderdaad het etnomycologisch onderzoek in de wereld samengevat, met name het werk van Wasson, maar ik heb er op verschillende plaatsen eigen onderzoek en interpretaties aan toegevoegd, vooral op het gebied van de mythenanalyse. Ik zou dat in detail kunnen uitleggen, maar het is niet aan mijn opponent besteed want hij weet immers niets van het onderwerp af. Ten slotte nogmaals de laatste alinea van mijn boek waarover hij is gevallen, die begint met ‘in den beginne...’. Ik heb deze passage niet theologisch bedoeld, maar biologisch en misschien een beetje poëtisch. Ik breng paddestoelen inderdaad in verband met dood en leven omdat ze in de hele kringloop van de natuur een uiterst belangrijke functie hebben in het omzetten van organisch materiaal (planten- en dierenresten) en daardoor de voorwaarden scheppen voor nieuw leven, zoals iedere bioloog weet.

[p. 208]

Cultuurhaat?

Inzake de verhouding natuur/cultuur komt Achterhuis met voorbeelden waaruit zou blijken dat ik een adept ben van de ‘ongerepte wildernis’ en tevens een ‘cultuurhaat’ koester. Hij concludeert dat omdat ik in mijn reactie negatief zou spreken over ‘cultuurvolgers’, soorten die zich aan een menselijke omgeving aanpassen. Nu, ik heb nergens beweerd dat ik het verschijnsel ‘cultuurvolger’ negatief zou waarderen. Ik heb er alleen kritiek op geuit dat hij bij zijn waardering van de staat van de natuur in hoofdzaak naar cultuurvolgers keek en geen aandacht aan de vele cultuurvlieders besteedde. Inderdaad bestaat de Nederlandse natuur voor een deel uit cultuurvolgers en is het landschap verrijkt door de traditionele landbouw. Dat is ook wat ik beweer, want in mijn stuk ‘Verloren landschap’ pleit ik nergens voor het behoud van de wildernis (die bestaat in Nederland al lang niet meer), maar voor het behoud van het traditionele cultuurlandschap. Ik verdedig dus een bepaalde harmonieuze verhouding van cultuur tot natuur. Ik verzet me tegen de afbraak van het cultuurlandschap en sta sceptisch tegenover de natuurontwikkeling en haar kunstmatige wildernissen. Voor wie mijn artikel zelfs maar oppervlakkig leest, moet dit volstrekt evident zijn. Dat ik een ‘cultuurhaat’ zou koesteren is de zoveelste retorische truc uit Achterhuis' repertoire.

Hij bouwt verder aan de karikatuur van mij door op te merken dat ik me als een twintigste-eeuwse Thoreau in de ‘ongerepte wildernis’ in Frankrijk heb teruggetrokken. In werkelijkheid woon ik in de Dordogne, op het platteland, dus in een oud cultuurlandschap. Ik heb ook geenszins de pretentie om Thoreau na te volgen, ook al bewonder ik hem. (Overigens was ook Thoreau niet onafhankelijk, zoals Achterhuis schijnt te denken. Ten eerste woonde hij maar twee jaar in zijn blokhut, gebouwd van sloophout, en ten tweede bevond hij zich op nog geen uur lopen van Concord, waar hij af en toe zijn boodschappen deed.) Ik ben niet zo naïef dat ik denk autark in de wildernis te zijn, laat staan in Frankrijk.

Als klap op de vuurpijl komt Achterhuis met het verwijt dat ik in feite profiteer van de moderne, technologische cultuur die ik niettemin bekritiseer en dat ik die verhouding niet heb doordacht. Ik ben me heel goed bewust van mijn ambivalente situatie en weet dat mijn leven hier grotendeels mogelijk is dankzij mijn uitkering; ik heb dat nooit proberen te verbergen. Impliceert dat nu dat ik eigenlijk geen kritiek mag hebben op de Nederlandse maatschappij? Mocht ik dat alleen toen ik nog een gesalarieerd medewerker was aan de universiteit? Zijn mensen met een uitkering, een pensioen of werkelozen dan tweederangs burgers die hun mond moeten houden? Bovendien ontken ik geenszins de ‘grondvesten van die maatschappij’ die mij onderhoudt. Ik had en heb kritiek op belangrijke aspecten van het kapitalisme en bepaalde reserves tegenover de technologie, met name wat betreft hun houding ten opzichte van de natuur. Juist omdat ik me nog steeds betrokken blijf voelen bij Nederland, schrijf ik in het Nederlands en heb ik ook ‘Verloren landschap’ geschreven, niet zozeer om negatief te zijn maar om mensen bewust te maken van de situatie in Nederland, juist omdat Nederland me ter harte gaat. Ik heb geen ‘banvloeken over de verloedering van het landschap’ rondgeslingerd. Ik heb een diagnose gegeven van de staat van het landschap in Nederland, omdat ik die zorgwekkend vind, een diagnose die misschien niet door Achterhuis wordt gedeeld maar wel degelijk door veel andere mensen. Nadat ik me ruim vijftien jaar actief heb ingezet in enkele milieugroepen om de afbraak van natuur en landschap tegen te houden, ben ik uiteindelijk uit Nederland weggegaan omdat ik niet kan leven in een land waar natuur en landschap zozeer zijn gedegradeerd, althans naar mijn gevoel en bevinding.

Voorts komt Achterhuis met de venijnige insinuatie dat het ‘mij het beste leek om me arbeidsongeschikt te laten verklaren’. De werke-

[p. 209]

lijke gang van zaken was dat ik tien jaar geleden in een diepe en langdurige crisis terechtkwam en dat de bedrijfsarts me adviseerde om me te laten keuren, uiteraard door een onafhankelijke instantie. Ik bleek toen, op psychische gronden, in aanmerking te komen voor afkeuring. Ik heb die kans aangegrepen om uit Nederland weg te gaan omdat ik me erg depressief en vastgelopen voelde. De kern van mijn crisis bestond hierin dat ik zowel in mijn filosofie als in mijn leven uitkwam op dezelfde conclusie, namelijk dat onze modern-technologische maatschappij zich in een fatale richting ontwikkelt, zonder dat er voldoende bewustzijn en krachten aanwezig zijn om die richting werkelijk te veranderen. Overigens ben ik bepaald niet de enige die vaak de wanhoop ervaart over de voornaamste tendensen in de hedendaagse geschiedenis van de mensheid.

Techniek en utopie

Ook bij het thema techniek en utopie slaagt mijn criticus erin om mijn ideeën systematisch verkeerd weer te geven en me vervolgens te kapittelen. Ik ben helemaal niet voor een ‘totale afwijzing van de technologische cultuur’. Ik ben wel tegen elke verzelfstandiging van de technologie en tegen de mythe van de technische vooruitgang als onderdeel van de Vooruitgang. Evenmin heb ik een ‘bijna tastbare minachting voor techniek’. Ik weet dat ik dagelijks gebruik maak van verworvenheden van de moderne techniek wanneer ik telefoneer, elektriciteit gebruik enzovoort. Wel ben ik terughoudend om technische vindingen direct toe te juichen en vind ik dat apparaten en machines zoveel mogelijk mens- en milieuvriendelijk moeten zijn. Wat mij dan ook als ideaal voor ogen staat, is een integratie van moderne technologie met het beste van vroegere technieken, waarvan sommige op het punt van mens- en milieuvriendelijkheid moeilijk te verbeteren zijn.

Wat de utopie betreft: ik heb er nooit voor gepleit om enige utopie in de praktijk te brengen, bewust als ik ervan ben, onder meer door het bekende stuk van Popper, dat de stringente toepassing van utopieën geweld met zich meebrengt. Wel heb ik ervoor gewaarschuwd om met het badwater niet ook het kind weg te gooien; ik vind het utopisch denken belangrijk als inspiratiebron van maatschappijkritiek en -verandering. Ik heb dat standpunt ook verdedigd in het door Achterhuis genoemde dubbelinterview in het blad van GroenLinks, zes jaar geleden. Hij kan dat dus heel goed weten, maar verkiest het om een karikatuur van mijn opvatting te maken, de zoveelste keer. Overigens deel ik volledig de visie van M. de Geus, die in zijn pas verschenen boek Ecologische utopieën de utopische traditie verdedigt wegens haar mogelijke functie als ‘magnetisch kompas’ en als inspiratiebron voor de verbeelding van met name GroenLinks, zinvol in een tijdperk van ‘collectieve ideeënloosheid’ aangaande de toekomst van onze maatschappij, zoals hij terecht schrijft (p. 12).

Achterhuis gaat zelfs zover dat hij mij, om mijn veronderstelde utopisme, van (potentiële) gewelddadigheid beschuldigt! Zijn logica is ijzersterk: ‘Lemaire is een utopist, utopieën zijn gewelddadig, dus is Lemaire gewelddadig.’ Ik zou bovendien het utopisch denken van Callenbach ‘omhelzen’. Nu, ooit in een overzicht van ecologische utopieën heb ik in twintig regels diens utopie samengevat, zonder enig commentaar of waardering uit te spreken. Maar voor Achterhuis ben ik toch al verdacht, die heeft daaraan voldoende. In ieder geval is mij nu wel duidelijk geworden dat er in Achterhuis' artikel en zijn manier van redeneren behoorlijk wat psychisch geweld zit verscholen.

Een van de weinige keren dat Achterhuis mijn woorden letterlijk neemt, zijn ze juist overdrachtelijk en ironisch bedoeld, namelijk wanneer ik spreek van ‘bekering’ tot de technologie en van hem als een ‘renegaat’. Hij ziet ze in ieder geval als bewijs van mijn verderfelij-

[p. 210]

ke neiging om te denken in een tweedeling in goed/kwaad en dus in termen van religies en sekten.

In mijn opvatting over techniek zou sprake zijn van ‘geloof’, bij hem daarentegen van ‘voortschrijdend persoonlijk inzicht’ en niet van een vereenzelviging met enige groep of beweging. Als hij mijn werk zou kennen, zou hij kunnen weten dat dat laatste ook voor mij geldt. We lijken op dit punt dus veel op elkaar, maar Achterhuis geeft er nu kennelijk de voorkeur aan om de verschillen tussen ons te benadrukken en waar ze niet zijn ze dan maar te bedenken.

Waar ik op doelde toen ik schreef over zijn ‘bekering tot de technologische cultuur’, is de duidelijke wending in zijn standpunt met betrekking tot technologie sinds hij doceert in Twente. Van opvatting veranderen is natuurlijk zijn goed recht en ook om dit als verdieping of vooruitgang te zien, ook al heb ik mijn twijfels daarover. Maar ik heb een sterk vermoeden dat die omslag niet slechts de vrucht is van louter theorie en kritisch denken, zoals hij suggereert, maar dat het ook iets te maken heeft met zijn maatschappelijke positie. Je hoeft geen psycholoog of socioloog te zijn om te begrijpen dat je bezwaarlijk jarenlang alleen maar negatieve verhalen over techniek kunt houden in een technologenwereld als de TH in Twente. Het ligt voor de hand dat hij daarom zelf geleidelijk positiever is gaan denken over de moderne technologie en meer oog is gaan krijgen voor de ‘mogelijkheden’ van de moderne techniek. Bovendien is het insiders bekend dat de positie van de vakgroep waarvan hij hoofd is bedreigd wordt, zoals op veel universiteiten helaas vakgroepen elkaar naar het leven staan en elke zwakte van de ander uitbuiten. Kortom, ik vermoed dat niet pure theorie maar ook vooral strategie en ‘politiek’ meespelen in zijn recente toenadering tot de technologie en misschien ook doorwerken in zijn ostentatieve manier om zich van mij te distantiëren. Ik ben van mening dat hij beter zijn hoofd bij zijn vakgroep kan houden in plaats van te schrijven over onderwerpen waarvan hij weinig verstand heeft, zoals het landschap, en dan nog in een journalistieke stijl die De Telegraaf niet zou misstaan.

Conclusie

In zijn weerwoord heeft Achterhuis een beeld geconstrueerd van mij als een halfzachte romanticus en boskabouter, obscuur levend in de wildernis, profiteur, cultuurhater en gewelddadig utopist: zo iemand moet wel ongelijk hebben! Ik heb gemerkt dat het nagenoeg onmogelijk is om met hem werkelijk een discussie te voeren. Hij leest onnauwkeurig, verdraait en neemt zijn toevlucht tot verbaal geweld en gescheld bij gebrek aan werkelijke argumenten. Misschien komt het ook wel door tijdgebrek of haast, want hij behoort tot de bekendste, hoewel niet tot de beste, filosofen in Nederland doordat hij veel schrijft en de publiciteit zoekt. Hij is een gemakkelijk prater en heeft een erg vlotte pen, maar dat komt niet altijd de diepgang ten goede en maakt hem soms overmoedig om zich met onderwerpen bezig te houden waarvan hij te weinig af weet. Als hij dan ook nog minderwaardige methoden gebruikt, diskwalificeert hij zichzelf daarmee.

Ik ben hem ten slotte erkentelijk dat hij zo vriendelijk was om mij een psychiater en therapeut aan te bevelen. Als wederdienst wil ik hem eveneens twee aanbevelingen doen. De eerste is om een cursus te volgen in de studie der natuur om zijn kennis van natuur en landschap te verbeteren, iets wat iemand van pas kan komen die in sommige kringen voor milieufilosoof doorgaat. Bovendien lijkt me een cursus tekstlezen ook heel nuttig, hij kan dan leren om de meest elementaire eis bij lezen en debatteren te respecteren: het getrouw weergeven van de ideeën van de tegenstander. Op die manier kom ik ook vanzelf van mijn Achterhuis-complex af.