De Gids. Jaargang 160

Hedda Martens
Stof

Wat een wonderlijk verzoek, voor een blad dat al zo lang van de letteren leeft: welke woorden zullen we uit gaan bannen, en vervangen door nieuwe van eigen makelij. Reclamewoorden, modewoorden, ambtenarenjargon of gewoon woorden die lelijk zijn, onoprecht, dom, verouderd - publiek mogen ze te kijk staan met rode konen van schaamte, en als het goed is ziet de aangever ze nooit meer terug.

Maar daarna, waar moeten ze naartoe, al die verbannen woorden? Zo plotseling ook - normaal hebben ze alle tijd van de wereld om vanzelf te verdwijnen, ze klinken steeds minder behalve soms nog in een citaat, een liedje, of op een stil instituut dat hun voorkomen turft: ach, alweer bijna verdwenen. ‘Stof zijt gij, en tot stof zult ge wederkeren’: een uitdrukking die het trouwens zelf ook niet lang meer zal maken. Wie zou nu immers nog over ‘wederkeren’ willen spreken, en wat voor stof mag hier eigenlijk bedoeld zijn, eerst een natte variant die voor het leven staat en dan een droge, daarna? As, poeder, een oud gruis dat zich mengt met de aarde of de lucht totdat je er niets meer van merkt - zoals je ook van dat speciale woord stof allang weinig meer merkt.

Vanzelf is het weggegaan, het wordt vrijwel niet meer gebruikt; daar hoefde tot dusver niemand tegen op te treden. Ook in de natuurwetenschappen is het, als woord voor materie, al ragfijn uiteengespat; en de wijsbegeerte kon het wel een tijdje handhaven als een wat plechtstatige tegenhanger van de geest, maar ook daar hoor je tegenwoordig nauwelijks meer over. Zou je het woord dan alsnog de genadeslag geven of is dat de moeite niet meer, geldt het verzoek om korte metten te maken vooral woorden die nog springlevend zijn, of zelfs pasgeboren en daardoor een sappiger prooi?

Alsof we er ooit te veel van zouden hebben, van woorden of uitdrukkingen. Ooit te veel manieren om wat dan ook mee te delen, te verbloemen of bij te kleuren, aan te prijzen, af te wijzen, goed te maken, aan het licht te brengen - is het niet een veel beter idee om allerlei woorden die al bijna weg zijn juist weer terug te halen? Ook als hun eerste betekenis niet meer gewenst is, zijn er vast genoeg varianten te ontdekken waarbij ze opnieuw heel behulpzaam kunnen zijn. Betekenissen die altijd ver-

[p. 181]

onachtzaamd werden en die nu alsnog hun kans mogen waarnemen, zoveel kans zelfs dat zo'n ervaren woord eigenlijk de leiding zou moeten krijgen over een hele uitwaaiering van toepassingen waarin het zelf steeds mooier terugkomt; zoals dat woord stof, bijvoorbeeld. In hoeveel verschillen dat weerkeert...

Niet alleen in het waas dat over een spiegel ligt, of op een japon van fluweel in het toneelmuseum; maar ook vastgekleefd aan een oranje zuurtje dat zonet op de grond viel. Of de schimmelachtige vorm ervan die, diep in de kelder, flessen port alleen maar kostbaarder maakt. Stof dat in doorschijnende pluimen de ruimtes onder kasten en bedden bewoont, of dat dik en zacht een landweg bedekt waar het zeer warm is, met druiven. Stof op een hoge zolderruit waarachter een lampenpeer aan een draad hangt te branden: wat zou daar gebeuren. Stof dat een kristallen kroonluchter nevelig maakt, of dat op een cementen vloer in hoekige figuren bijeen wordt geveegd. Het zwarte stofrondje op een vingertop die verwijtend langs de plint is gehaald; of ook stof dat je wegklopt uit een groot tapijt buiten, in pluizen drijft het op de glimmende vijver. Om nog niet eens te beginnen aan de goudachtige baan die in de namiddag schuin door de kamer schuift, beweeglijk, springlevend...

Redenen genoeg, zou je zeggen, voor de stof die we haast nooit meer zijn, om het stof waartoe we wel altijd terug zullen keren op zoveel mogelijk manieren in woorden te vangen - inclusief alles daartussen; hoe modieus, onwelluidend, gezocht of afgedaan ook.