De Gids. Jaargang 160

[p. 96]

Hans Achterhuis
Zwammen in de natuur

Voor zijn vliegenzwammencomplex moet Lemaire maar eens naar de paddestoelpsychiater of de kaboutertherapeut gaan. Ik gun ieder het recht op zijn trauma's en neurosen, maar ik voel weinig behoefte een polemiek over paddestoelen te beginnen. Ook al zal Lemaire dat misschien niet met mij eens zijn, er lijken mij belangrijker zaken in onze discussie aan de orde. Voor het geval hij inderdaad besluit op divan of elfenbank plaats te nemen, geef ik hem echter om te beginnen in overweging om minstens twee punten aan de orde te stellen.

Het verbaast mij dat Lemaire mij competent acht om zijn boeken te beoordelen zolang ik alleen maar onverdeeld gunstige recensies schrijf. Daar was hij altijd heel content mee. Nu er sprake is van ironie en lichte kritiek - ik blijf er, in overeenstemming met de betreffende redacteur van Trouw en een aantal lezers die reageerden, bij dat mijn recensie niet negatief was - word ik plotseling incompetent verklaard. Dat ik inderdaad niets afweet van etnomycologie kan met dit oordeel van Lemaire nauwelijks te maken hebben. Uit de wereld van de Nederlandse etnomycologen heb ik vernomen dat Lemaire zelf op dit terrein hoogstens als geslaagd popularisator kan worden beschouwd. Hij heeft in Godenspijs of duivelsbrood een aantal reeds lang bekende inzichten op een aansprekende manier binnen zijn eigen cultuurfilosofische kader geplaatst en doorgegeven. Dat kader heb ik lichtelijk kritisch beoordeeld, die inzichten waren voor mij als niet-etnomycoloog interessant en nieuw. Het feit dat Lemaire zo aangebrand reageert dat hij plotseling de competentie van een recensent die hij altijd hoog inschatte, in twijfel gaat trekken, laat zien dat er hier meer aan de hand is. Wat dat is ontgaat mij; de paddestoelenpsychiater moet de jeugdervaringen van Lemaire maar eens onder de loep nemen.

Misschien moet deze kaboutertherapeut dan als tweede punt ook maar eens de laatste alinea's van pagina 148 met de auteur doornemen. Lemaire beweert hier niet alleen etnomycoloog, antropoloog, volkskundige, archeoloog, vergelijkend mytholoog en natuurlijk cultuurfilosoof maar ook bioloog te zijn. Deze bijna universele wetenschapper heeft het hier over het ‘mysterieuze’ dat paddestoelen als ‘oervorm van leven... bij het vallen van de schemering’ hebben. Paddestoelen worden hier expliciet verbonden met ‘dood’ en ‘nieuw leven’. Vervolgens beëindigt hij de alinea als volgt: ‘Daarom staan paddestoelen wellicht dichter bij die andere wereld - de wereld aan gene zijde van het leven -, waarvan de mens de aanwezigheid vermoedt en waardoor hij zowel beangstigd als gefascineerd wordt. Was in den beginne de paddestoel?’

Voorwaar sublieme biologie. Hoe kon ik mij zo vergissen om er theologie in zien? Als interpreet van het werk van Lemaire heb ik er eerder, met instemming van de auteur, op gewezen hoezeer hij zich afzet tegen het christendom en hiermee rivaliseert. Met de zwaar geladen ‘In den beginne’-tekst begint zowel onze bijbel als het Johannesevangelie. Omdat ik Lemaire niet op simpele wijze in de schoenen

[p. 97]

wilde schuiven dat hij de paddestoel gelijk stelt aan God, heb ik alleen maar naar dit laatste verwezen. Helaas, ook dat klopt niet, Lemaire bedreef slechts biologie. Toch vermoed ik dat de paddestoelpsychiater heel veel complexen achter deze biologische beschrijving kan vinden.

Natuurliefde en cultuurhaat

Van de therapie naar de polemiek. Niets is zo oninteressant voor een lezer als een welles-nietes spel. Als weerwoord op Lemaires beschouwingen over het landschap en de moderniteit wijs ik slechts weer op twee hoofdpunten die de moeite waard lijken om - misschien in de toekomst door Lemaire zelf? - uitgewerkt te worden. Beide betreffen de relatie natuur-cultuur die hij in zijn eerdere werk vaak zo overtuigend aan de orde heeft gesteld.

Lemaire slaagt erin de voorzichtige tekenen - en er zijn veel meer voorbeelden te noemen - die erop wijzen dat de natuur zich hier en daar herstelt, negatief te duiden. Het gaat hier steeds om ‘cultuurvolgers’. Impliciet wordt hierbij veronachtzaamd dat de hele Nederlandse natuur in brede zin uit cultuurvolgers bestaat. Zonder menselijk ingrijpen zouden al die mooie biotopen en soorten waar Lemaire het over heeft, nooit in ons land aanwezig zijn geweest. Aan zichzelf overgelaten zou de natuur in grote delen van ons land waarschijnlijk een vrij eentonig moerasbos van elzen hebben opgeleverd. Impliciet geeft Lemaire dit toe door te erkennen dat het Nederlandse landschap omstreeks 1900 waarschijnlijk het rijkst is geweest. Het verrassende is nu dat het soort klachten over de verloedering van het landschap dat hij vandaag de dag uit, ook toen al veelvuldig gehoord werden. Dat is niet vreemd, want zoals gezegd, het grondpatroon van de cultuurkritiek van Lemaire stamt uit de Romantiek. Een interessante vraag zou kunnen zijn waarom de vroeg-romantische cultuurcritici die ook al beweerden dat alle landschappen gehomogeniseerd werden, de steeds toenemende verrijking van het landschap niet opmerkten. Waren zij misschien zo gevangen in hun cultuurhaat dat zij niet onbevangen meer konden waarnemen? En hoe zit dat bij Lemaire? Als hij elke soort die zich herstelt min of meer minachtend als cultuurvolger definieert, lijkt er in elk geval van cultuurhaat sprake te zijn. De natuur wordt hier niet meer in relatie met cultuur gebracht zoals in zijn eerdere werk, ze wordt apart gezet en als ongerepte wildernis verheerlijkt.

In die zo veel mogelijk ongerepte wildernis pretendeert Lemaire zich als een twintigste-eeuwse Thoreau terug te kunnen trekken, steeds dieper Frankrijk in. Hij miskent daarbij echter dat er één essentieel verschil bestaat tussen hemzelf en zijn grote voorbeeld. Thoreau was werkelijk onafhankelijk, Lemaire is op bewust gekozen wijze met al zijn vezels aan de door hem verafschuwde technologische cultuur gebonden. Zelfs het kabouter spelen in Frankrijk - in een groot Volkskrant interview wordt hij met recht op een vliegenzwam afgebeeld - is alleen maar mogelijk dankzij die vermaledijde cultuur. Wat ik Lemaire verwijt is dat hij nergens en nooit de materiële voorwaarden van zijn eigen cultuurkritiek doordacht heeft. In zijn vroegere werk kon hij in algemene zin overtuigend schrijven over de paradoxale situatie dat veel cultuurkritiek vergat hoezeer zij materieel bepaald werd door de kapitalistisch industriële cultuur. Nu het om hemzelf gaat, lijkt Lemaire deze les vergeten. Enkele jaren geleden vertelde hij uitgebreid in een interview (ik meen in HP-De Tijd) hoezeer het klimaat op de Nederlandse universiteiten hem tegen was gaan staan. Het leek hem het beste om zich arbeidsongeschikt te laten verklaren. Dat heeft hij gedaan om met de uitkering als basis als Franse boskabouter zijn banvloeken over de verloedering van ons landschap te kunnen rondslingeren. Ik heb Lemaire nooit kunnen betrappen op enige serieuze reflectie op deze paradoxale situatie, waarin een maatschappij die overdadig rijk is dankzij

[p. 98]

zijn technologische ontwikkeling het zich kennelijk kan veroorloven een criticus te onderhouden die haar grondvesten ontkent. Zolang Lemaire deze materiële voorwaarde voor zijn cultuurkritiek niet doordenkt en in zijn kritiek integreert, wordt deze kritiek voor mij steeds leger, idealistischer en ongeloofwaardiger.

Utopie en techniek

Als het tenslotte om mijn eigen positie gaat, komt de aap van Lemaires wereldbeeld pas goed uit de mouw. Waar het mij om intellectuele inzichten gaat, ziet Lemaire slechts afvalligheid en bekering. Weer zal ik er twee hoofdpunten uitlichten, hoezeer het mij ook aan het hart gaat dat iemand die mij meent te moeten kapittelen, mijn werk nauwelijks blijkt te kennen. Ik heb vanwege Lemaires uitval bijvoorbeeld nog eens al mijn verwijzingen naar Ellul erop nageslagen. Die zijn stuk voor stuk in tegenstelling tot wat Lemaire beweert, kritisch afwijzend. Weer ben ik bang dat de therapeut eraan te pas moet komen omdat niet mijn, maar Lemaires positie als twee druppels water op die van Ellul lijkt. Het enige verschil is dat Ellul bij zijn totale afwijzing van de technologische cultuur in het christendom vluchtte, terwijl Lemaire dat in de natuurreligie doet. Maar goed, nu mijn hoofdpunten.

Met Illich, wiens werk Lemaire nauwelijks lijkt te kennen, ben ik inderdaad nog steeds van opvatting dat technologie ‘mens- en milieuvriendelijk’ moet zijn. Ik meen dat de beroemde kloof tussen de twee culturen debet is aan het feit dat de technologische ontwikkelingen vaak niet in deze richting gaan en ik stelde in mijn artikel, met een aantal voorbeelden ter ondersteuning, dat een dialoog hier misschien verandering in zou kunnen aanbrengen. In elk geval vond ik het intellectueel oneerlijk om - zie mijn vorige punt - van een afstand zonder kennis van zaken en vanuit een grote bijna tastbare minachting voor techniek steeds alleen over grenzen aan en terugdringing van techniek te praten. Als er iets zeker is, dan is het wel dat dit soort abstracte kritiek geen ‘mensen milieuvriendelijke technologie’ oplevert. Daarvoor zal je met kennis van zaken de discussie moeten aangaan. De dystopische beelden van denkers als Lemaire over de techniek als een voortdenderende stoomwals, roepen deze laatste als een soort self-fulfilling prophecy meer en meer op. Het lijkt mij eerlijker en vruchtbaarder om te erkennen dat wij in een technologische cultuur leven en om te proberen dit te doordenken in plaats van zich er vanuit een gedroomde buitenpositie tegen te verzetten. Alleen wie dit eerste doet lijkt mij enige kans te hebben om technologie in een meer maatschappelijk gewenste richting te sturen.

Tja, en dan de utopie. Hiermee begon, lang geleden, in een artikel dat ik voor Lemaires afscheidsbundel schreef, onze discussie. Over ongeveer een jaar hoop ik een studie over utopieën te publiceren. Ik ben er op een aantal punten nog lang niet uit. Voorlopig kom ik tot een ambivalente waardering van utopieën. Wat ik nu echter al wel met zekerheid meen te kunnen zeggen is dat elk utopisch denken doortrokken is van een sterke op geweld gebaseerde tweedeling tussen goed en kwaad, tussen ons en de anderen. Lemaires artikel is hier exemplarisch voor.

Het beroemde devies uit de jaren zestig en zeventig dat hij met instemming citeert, drukt het utopisch denken mooi uit: ‘if you can't beat them, join them!’ Er zijn kennelijk twee partijen, twee semi-religies, en wie niet in de ene hoort, wordt automatisch in de andere geplaatst. Zelf heb ik mij bij dit soort denken altijd zeer onbehaaglijk gevoeld. Juist in mijn verbondenheid met maatschappelijke bewegingen rond bijvoorbeeld de derde wereld en het milieuprobleem bewaarde ik altijd een afstand die scherpe kritiek mogelijk maakte. Een voortschrijdend persoonlijk kritisch inzicht heeft mij altijd belangrijker geleken dan een vereenzelviging met enige groep of beweging. Bij Lemaire is er echter geen sprake van inzicht maar van geloof. Daarom kan hij mij ook als

[p. 99]

renegaat betitelen en van een bekering spreken. Helaas heb ik nooit geweten wie ik moest verslaan en in welk kamp ik dus kennelijk terecht ben gekomen. Dat van de technologen, de kapitalisten, de machthebbers in brede zin? Wie wil Lemaire zo graag verslaan, in welk kamp meent hij mij in hemelsnaam te moeten indelen?

De in de taal verstopte gewelddadigheid die Lemaires weerwoord kleurt, is kenmerkend voor het utopisch denken. Met één voorbeeld van een hedendaagse utopie die Lemaire dierbaar is, wil ik dit illustreren. Het betreft Ecotopia van E. Callenbach, dat vanaf zijn verschijnen in 1975 lange tijd een soort bijbel is geweest voor de milieubeweging aan de Amerikaanse westkust. Die geografische voorkeur heeft alles met de inhoud van het boek te maken. Ecotopia beschrijft het milieuvriendelijke en ecologisch verantwoorde leven dat zich in de westelijke staten van Amerika heeft ontwikkeld, nadat deze zich van de rest van de Verenigde Staten hebben afgescheiden. Het noodzakelijke isolement van deze hedendaagse utopische maatschappij, dat in het verleden meestal door de zee werd gewaarborgd - de klassieke utopieën zijn bijna alle op verre eilanden gesitueerd -, wordt hier gegarandeerd door de moderne technologie. De Ecotopiërs dreigen bij een aanval op hun land de belangrijkste Amerikaanse steden met atoombommen te vernietigen.

In het begin van de jaren tachtig heb ik hierover eens een vreemde discussie in Californië meegemaakt. Ivan Illich, die grote anti-utopist, van wiens denken de kern door Lemaire nauwelijks begrepen lijkt te worden, verweet een groep milieu-activisten dat zij deze inherente gewelddadigheid van de ecotopische samenleving niet erkenden. Terwijl zij actie voerden tegen de bij voorkeur met hoofdletters uitgesproken Mutually Assured Destruction, waarmee de Sovjet-Unie en de V.S. elkaar in een houdgreep hielden, leken zij zelf in theorie geen moeite te hebben met een eenzijdige even gewelddadige dreiging met atoomwapens. Tot mijn stomme verbazing begrepen Illich' discussiepartners niet waar hij het over had. Het gelijk van hun ecologische wereldbeschouwing was voor hen zo evident, dat kennelijk zo ongeveer de hele wereld eraan opgeofferd mocht worden.

Dezelfde evidentie tref ik in de benadering van Lemaire aan. Ook hij blijft blind voor de inherente gewelddadigheid van het utopisch denken dat hij bijvoorbeeld via Callenbach omhelst. Om het tenslotte nog eens simpel te zeggen, ik voer geen ‘kruistocht’ tegen het utopisch denken, zoals Lemaire in zijn zwart-wit logica veronderstelt, ik probeer er inzicht in te krijgen. Een klein beetje van dit kritische (zelf)inzicht zou Lemaire niet misstaan.