De Gids. Jaargang 159

[p. 760]

Hein Groen Gijs Went (foto's)
Het leesbare Lissabon

De heer P., antiquaar te Amsterdam, ging zitten op de enige stoel die nog vrij was, naast Fernando Pessoa. Hij veranderde op hetzelfde moment van toerist in bezienswaardigheid. De mensen op het terras van A Brasileira keken meer naar hem dan naar de beroemde schrijver.

Hij pakte zijn boek en prees zich gelukkig dat hij nog zonder bril kon lezen. Hij zag er zonder bril beter uit dan met. Pessoa niet, zo leek hij niet op zijn foto's. Een bril is nagenoeg



een lichaamsdeel, wie had dat ook weer geschreven? Die randloze knijpbril had zijn gezicht iets zachts en verlegens gegeven. Met dat latere schildpadmontuur had hij er strenger uitgezien. ‘Geef me m'n bril,’ waren zijn laatste gefluisterde woorden geweest. Hadden ze daar bij het maken van dat beeld geen rekening mee kunnen houden? Of ging dat niet, een bril van brons? Nu leek het nergens op. Het leek nog het meest op P.

Hij zag dat iemand probeerde te zien wat hij

[p. 761]

las. Deed hij zelf ook altijd. Hij tilde behulpzaam zijn boek even op. The Year of the Death of Ricardo Reis van José Saramago. Jammer genoeg niet O Ano da Morte de Ricardo Reis, dat zou betekend hebben dat hij Portugees kon lezen. Zou je zonder vraagtekens denken, daar had hij voor dit boek nooit over nagedacht. Er kwamen behalve punten en komma's geen leestekens in voor. Misschien dacht je alleen met pauzes. Niet met haakjes, dubbele punten en zeker niet met aanhalingstekens. Wat van een ander was werd in je hoofd van jou. Soms dacht je zelf iets te verzinnen maar dan kwam je het ineens ergens tegen. Bleek je het toch opgeslagen te hebben. Of iemand anders had het ook bedacht. Waarover men niet kan spreken, daarover moet men schrijven, had hij ooit als een vondst van zichzelf beschouwd. Om het vervolgens overal te lezen. Hetzelfde met Zien of niet zien, dat is de kwestie. Zat al jaren in zijn hoofd. Kennelijk ook in dat van Patricia de Martelaere. De aarde kreunt onder onze aanwezigheid, die zin had hij iemand in een lezing horen gebruiken en later gezien dat hij van György Konrád was. Die hem van Schopenhauer had en die weer van de apostel Paulus. Hoe kon je nog rekenschap afleggen van de bron. Ons denken is onheuglijk. Een van Pessoa's vroegste pseudoniemen was niet voor niets Charles Robert Anon.

In ons leven tallozen. Dat is een gedicht van Ricardo Reis, die nooit heeft bestaan. Door Pessoa verzonnen. Door Saramago verder verzonnen. Schrijven is altijd verder schrijven. Het begin is altijd allang begonnen. P. had er geen moeite mee dat Saramago het ene moment in de eerste, dan weer in de tweede of de derde persoon schreef. Dat had met onze talloosheid te maken. Hij gebruikte ook de grammaticale tijden door elkaar heen. Om aan te geven dat er in ons hoofd geen zuivere tijd bestaat. Misschien wel helemaal geen tijd. Sommige mensen vonden het beschrijven van gedachtenstromen het alleenrecht van de modernisten. Dat zou nu niet meer kunnen. Dan moesten ze dit boek maar eens lezen. Wat Ulysses was voor Dublin, was dit boek voor Lissabon. P. vond het alleen beter. Te veel hoofdstukken in Ulysses had hij tandenknarsend uitgelezen. Dat kon toch niet de bedoeling zijn. Hij hoopte dat Harrie Lemmens Saramago's boek gauw zou vertalen. Dan gaf hij het aan iedereen die van Pessoa hield cadeau. Onbegrijpelijk dat het niet eerder was gebeurd. Het was al van 1984. Misschien kwam dat omdat August Willemsen er een hekel aan had. Literatuur in het kwadraat, daar hield hij niet van. Misschien mag niemand van hem aan een creatie van Pessoa komen. Antonio Tabucchi zal hij ook wel niet goed vinden. Mooi, wat P.F. Thomése daar eens in de krant over zei. Dat Tabucchi niet naar andere schrijvers verwees om te koketteren maar omdat ze zijn werkelijkheid nu eenmaal hadden gevormd.

Door Requiem van Tabucchi wist P. dat de man die hij een eindje verderop in de Rua Garrett bij de schoenpoetser met de Público had gezien de beste krant van Portugal las. Van die dingen. P. had zich afgevraagd waarom hij zijn

[p. 762]

schoenen liet poetsen. Ze hadden er bij binnenkomst al als opgewreven kastanjes uitgezien. Hij had een tijdje naar de rug van de schoenpoetser staan kijken. Die rechtte zich nooit. Vergroeid met zijn vak. Totale afwezigheid van nieuwsgierigheid naar wie er in die schoenen stak. Hij schoof met zijn krukje van het ene paar naar het andere en pakte zijn geld zonder opkijken aan. P. had hetzelfde gedrag vaak bij ouderwetse obers gezien. Je nooit aankijken. Als wraak omdat ze zelf zo vaak over het hoofd werden gezien. Hij maakte altijd een praatje met meisjes achter de kassa, toiletjuffrouwen, de meneer van de garderobe. Bij hun sollicitatiegesprek hadden ze vast moeten zeggen dat ze er zo van hielden om met mensen om te gaan. Alleen kregen ze de kans niet. Iedereen keek langs ze heen. Met de portier van het hotel waar hij met het reisgezelschap terecht was gekomen, had P. al weer een uitstekende band. Die had voor hem uitgezocht dat Hotel Bragança nog wel overeind stond maar niet veel meer dan dat. Wist zich te herinneren dat het vroeger nogal chic was, later een zeemanshotel, nu op het punt gesloopt te worden.

Het was het hotel waar Saramago Ricardo Reis in 1935 liet logeren toen hij na zestien jaar terugkwam in Lissabon. Om er te sterven, maar dat wist hij zelf natuurlijk niet. P. was er met een taxi naar toe gegaan en had aan de overkant een tijdje naar het lege verval staan kijken. Zich afvragend waar hij eigenlijk naar keek. Naar een plek waar gevoeld was en gedacht, maar door wie. Lang voor August Willemsen de gedichten had vertaald, was er die ene zin geweest waardoor P. op het spoor van Pessoa was gezet: ik ben slechts de plaats waar gevoeld wordt en gedacht. Ergens in een artikel gelezen. Door Willemsen was hij te weten gekomen dat het een regel was van Ricardo Reis. De dokter/dichter die nooit had bestaan. Toch was hij hier in de stromende regen aangekomen. Het was ook P.'s aankomst in Lissabon geweest. Ach wat hadden die eerste bladzijden hem met huid en haar het boek en de stad ingezogen. Hotel Bragança, Rua do Alecrim, een



kamer met uitzicht op de Taag, Ah in that case you will like room two hundred and one, it was vacated only this morning. Wat had P. graag in diezelfde kamer gelogeerd, twee kamers waren het eigenlijk, bijna een appartement, met dikke gordijnen, schemerlampen en donkere, glanzende meubelen, geboend door Lydia, het kamermeisje waar Ricardo Reis de sponde mee zou delen. It's fine, I'll take it, How long are you staying, I can't tell you, much depends on the time it takes to settle my affairs. Maar Ricardo Reis had helemaal geen affairs te settelen, behalve op den duur met Lydia, en dat liet hij nu juist na, he has told a lie, he who once declared that he despised inaccuracy. Dat vervloeien van verteller en personages, die wiegende stijl, waarom vond P. dat zoveel mooier dan Tabucchi, die toch ook in de sporen van Pessoa verder schreef. Requiem probeerde iets te nadrukkelijk een mini-Ulysses te zijn. Of nee, een literaire fado. Fado's hadden hun onschuld verloren. Besmet geraakt door het toerisme. P. hield niet van nostalgie zonder meer. Of vond hij het aanstellerig dat Tabucchi er ook nog

[p. 763]

eens net als Pessoa uit wilde zien. Misschien gewoon toeval, net als bij hem. Zouden de voorbijgangers die nu naar hem keken hem ook een aansteller vinden. Of een zielige man die zich ziekelijk identificeert. Misschien dachten ze wel aan body art.

Hij keek naar het grote spandoek tegen de gevel aan de overkant waar twee mooie lichamen bloot op elkaar lagen. Gek, dat hij het daar met zijn hoed en vouw in de broek van kon winnen. Hij voelde zich absoluut niet onbehaaglijk onder al die blikken. Zijn is gezien worden. Hij mocht er zijn. De mooiste en jongste dames in de groep zochten vaak zijn gezelschap. Dat vleide hem, maar niet zo dat hij toch niet af en toe grote behoefte voelde alleen te zijn. Met Saramago ergens op een bankje wilde zitten. Onderstrepingen doorlezen, daar werd het boek nog beter van. Uitkijken over de Taag. Mannen met elkaar zien praten en vertedering voelen door hun gezwollen, blote voeten in sandalen, hun hoornige nagels,



de vette rand van hun pet. Het waren de oude mannen geworden voor wie Ricardo Reis in de roman zijn krant achterliet als hij die met mooi weer in het park had zitten lezen. Ze verschenen elke dag in de hoop dat de dokter ook zou komen. Oh, thank you so much, kind sir. De dikke staat dan op om de krant te pakken, smiling, lifts the folded paper as if from a silver tray, good as new, this is the advantage of having the skilled hands of a medical practitioner, hands as soft as those of any lady, and he returns to his bench. P. wist dat de mannen in het boek op een bank van de Alto de Santa Catarina zaten, maar op de Miradouro Santa Luzia was het vast even mooi. Zagen ze hun eigen decor nog, dat had hij willen vragen maar hij sprak geen Portugees.

Hij had de gedichten van Pessoa wel eens zachtjes in het Portugees gepreveld. Deed hij altijd met een tweetalige uitgave, kijken hoe het klonk. Hij ging hier soms dicht bij mensen zitten om naar hun onbegrijpelijke woorden te

[p. 764]

luisteren. Gisteren had hij in een kerkbank achter twee meisjes gezeten die diep in gesprek waren terwijl ze de voegen van een tegelwand schoonmaakten zonder een centimeter op te schieten. Hij had het wasmiddel van hun gesteven schorten geroken. Zo rook de hele Alfama, de wijk waar alles op straat gebeurde. Vrouwen hingen op kussens uit bovenramen of stonden op een pleintje tussen kwetterende vogelkooitjes te strijken. De vroegere Jordaan, op z'n Portugees. Hij had er voor het eerst een puttertje in een kooi gezien en een merel met een spiegeltje tegen de eenzaamheid. Hoe kon die buurt zo dorps zijn gebleven. Net zo hermetisch intiem als het gesprek tussen die twee meisjes. Zij hadden zich niets van zijn nabijheid aangetrokken. Het gevoel dat hij zou willen kunnen verstaan wat zij zeiden was belangrijker dan het werkelijk horen. Onder het hypnotiserende gemurmel van hun zachtjes aangeblazen fluwelen klanken waren zijn ogen over de bladzijden gegleden op zoek naar de schuingedrukte dichtregels van Ricardo Reis. Between what I live and life, between what I appear to be and am, I slumber on a slope, a slope I will not leave, ja zo had hij zich gevoeld.

Misschien kwamen ze ooit nog iets over de stoffen te weten die op zo'n moment zijn lichaam regeerden. Zoals een sporter verslaafd kon zijn aan zijn eigen endorfine zo was hij verslaafd aan de stof die werd losgemaakt als hij las of dacht. Wat Kees van Kooten eens in een Belgische krant had gezegd, dat had hij ook willen zeggen toen een dame van de radio hem laatst een microfoon onder zijn neus had geduwd en gevraagd had wat literatuur voor hem betekende. Eén op de duizend mensen schrijft en tien op de duizend lezen en voor de anderen hoop ik dat ze ook gelukkig zijn. Dat had hij willen zeggen. Zouden het er trouwens wel zoveel zijn. Maar de mevrouw van de radio wilde niet dat hij anderen citeerde. Het ging erom hoe hij er zélf over dacht. Niets hebben en alles bezitten, dat was wat literatuur voor hem betekende. Ook niet van hem. Een medicament voor de ziel, Antonio Tabucchi. Een associatieve religiositeit zonder god, György Konrád. Hij had met Goethe aan willen komen, maar het komt niet over als je zegt dat lezen je Goede Ik naar boven haalt. Wat is dat, je Goede Ik en dan zit je weer. Alles wat je dan zegt klinkt zelffeliciterend. Dat je alledaagse ik zegt dat er geen beginnen aan is om aan bedelaars geld te geven, maar dat je van Beckett hebt overgenomen ze nooit zomaar voorbij te lopen. Uit mededogen blijven handelen ook als een bedelares je in het gezicht heeft proberen te spugen omdat ze vond dat zo'n deftige meneer best iets meer had kunnen missen. Dat was hem bij het Mosteiro dos Jéronimos gebeurd. Daar had hij naar de graftegel van Pessoa willen kijken waarop niet alleen zijn naam staat maar ook die van Ricardo Reis. Het was P.'s eerste ochtend in Lissabon geweest. Hij kon nog niet met het geld overweg en had maar wat gegeven. Ineens ging de zwarte hoofddoek die ze als een sluier droeg omhoog. Mischien was het wel een man geweest. Mannen spugen hier overal op straat. Daar dan de volgende bedelaar

[p. 765]

niet onder laten lijden. De wereld tegemoet blijven treden als een pasgeboren baby, Peter Sloterdijk.

Literatuur maakte de wereld leesbaar. Had niets met een vlucht uit de werkelijkheid te maken, zoiets had hij uiteindelijk in die microfoon gestameld en om dat gestamel te verontschuldigen dat literatuur ging over wat je niet of moeilijk kon zeggen. Of dat zijn definitie ervan was, mijn god nee, literatuur kon niet gedefinieerd worden, hij gebruikte het woord sowieso liever niet. In kranten werd ook goed geschreven. Vooral over literatuur. De beste boeken maakten een heftig verlangen naar werkelijkheid in hem los. Het gelezene op een diffuse manier terugkoppelen, daar ging het hem uiteindelijk om. Het sediment als stofgoud over de wereld laten neerdalen. Als dat lukte voelde hij zich overal merkwaardig thuis. Lezen was de meest democratische weg tot geluk. Gek dat zo weinig mensen daar gebruik van maakten. Die man gisteren in de Alfama, die lotenverkoper, die was bijna zichtbaar jaloers



geweest op de krant van de lezende man naast hem. Daardoor kon hij niet praten. De lezende man had een concessie gedaan. Was met zijn stoel iets dichter bij hem gaan zitten. De lotenverkoper mocht af en toe iets zeggen. Als de ander er genoeg van had sloeg hij met veel geritsel een bladzijde om. Zou de krant werkelijk verdwijnen, hij moest er niet aan denken. Wat had Ben Knapen ook weer ooit op de televisie gezegd. Dat je bij de digitale vervanger ter grootte van een pocketboek waar je op je eigen interessegebied in kon loggen het belangrijke serendipiteitsgevoel kwijtraakte. Iets vinden wat je niet zocht. Er werden ontzettend veel kranten gelezen in het boek van Saramago. Met grote aandacht voor het serendipiteitsgevoel. Saramago was hoofdredacteur van de linkse Diário de Notícias geweest. Tot de krant in 1975 zozeer verrechtste dat hij zonder werk zat. Pas toen was hij dikke romans gaan schrijven. Hij debuteerde pas op zijn zestigste. Het dan toch nog voor elkaar krijgen de beste eigentijdse schrijver van Portugal te worden genoemd, daar kon P. van genieten.

Alles wat hij van Saramago wist of over hem kon bedenken beviel hem. Er bestond een Rua da Diário de Notícias in Lissabon, dat zag hij als een eerbewijs aan Saramago. Toen hij gisteren van de Rua do Alecrim naar de Praça do Comércio was gelopen om bij Martinho da Arcada koffie te gaan drinken, meende hij daar iemand met de Diário de Notícias te hebben gezien. Had daarom beter naar hem gekeken. Ineens dacht hij ook te weten dat Slauerhoff op dit terras zijn eerste geluksmoment in Lissabon had beleefd. Het gedicht ‘Aankomst’ misschien wel op dezelfde plek had zitten schrijven. Ook een dokter/dichter. P. had zich wel eens zorgen gemaakt dat hij achter elk beeld altijd een ander beeld op zag doemen. Niets sprak voor zichzelf. Pessoa had er ook aan geleden. Alsof hij nooit in een heden aanwezig was. Tegelijkertijd was dat de bron van zijn schrijverschap geweest en daarmee zijn grootste vreugde. Al was daar in zijn werk weinig van terug te vinden. Iemand had ooit met

[p. 766]

Pessoa in Martinho da Arcada voor een interview afgesproken en verwachtte een sombere, melancholieke man aan te treffen om op de levendigste aller blikken te stuiten. Een gezicht dat blaakte van een geheim leven. De lucht rondom Pessoa had rijker aan zuurstof geleken. Dat was de mooiste beschrijving die P. ooit over Pessoa was tegengekomen. Daar kon geen afbeelding tegenop. Zeker niet die op de tegelmuur binnen bij Martinho da Arcada, waar Pessoa een brief zat te lezen. Weer niet gelukt om daar iets indrukwekkends van te maken. P. had liever naar de lezende mannen buiten gekeken. Hoe lang nog. De heimwee naar dit soort beelden lag al in de ervaring zelf besloten, E. du Perron.

Op een dag kreeg je hier misschien een standbeeld van iemand met een krant. Of zou dat niet kunnen, een krant van brons. Hij kende geen stad waar zoveel beelden stonden. Wat zei Saramago daar ook weer over. Heel wat interessantere



dingen dan Pessoa zelf. Dat boekje van hem, What the Tourist Should See was de miskoop van de week geweest. Hoe hadden ze dat in hemelsnaam uit kunnen geven. Ter gelegenheid van zijn honderdste geboortejaar nog wel. Het had wat hem betreft Wat de toerist vooral niet moet zien mogen heten. Soms kreeg P. de indruk dat de bodem van de kist waarin Pessoa zijn geschriften had nagelaten aardig in zicht was. Hij had even gedacht dat het als een stijlvoorbeeld van Saaiheid in Geschrifte was bedoeld. Om ooit ironisch in een groot, Ulysses-achtig boek te worden opgenomen. Of was het een opdracht voor geld geweest. Er stond geen zin in die je aan Pessoa zou durven toedichten. Van trappen krijg je te horen hoeveel treden ze hebben, van avenida's hoe lang ze zijn, van parken hoe breed en diep, van beelden hoeveel ze wegen. Over het beeld van Camões, waar Pessoa nu zelf met zijn rug naar toe zat, vertelt hij dat het elf meter hoog is en omringd is door bomen waar een legioen gevederde bezoekers in de winter als bladeren dienst doet. Dat is treurig genoeg de levendigste zin. De rest is wurgend gidsenproza.

P. zocht in The Year of the Death naar het gesprek over standbeelden tussen Pessoa en Ricardo Reis. They will never erect a statue to commemorate me, only if they have no shame, I'm not one for statues. I couldn't agree more, there can be nothing more depressing than having a statue as part of one's destiny, we are men of words only and words cannot be set in bronze. En dan praten zij door over de beelden van de dichters Camões en Chiado, allebei te zien vanaf de plek waar P. nu zat. Een van de twee zegt dat ze Chiado een slag zouden moeten draaien, zodat het zou lijken of hij op Camões wees. Nu leek het of Chiado met Pessoa in gesprek was. Die gebaarde terug, over de hoofden van de toeristen heen. Hadden ze iets te bespreken? Hadden schrijvers hoe verschillend ook elkaar altijd wat te zeggen omdat literatuur één ononderbroken zoektocht is? Alexander Search was ook een vroeg pseudoniem van Pessoa geweest. Maar als iemand dan vroeg

[p. 767]

waar literatuur dan wel naar op zoek was, zoals die mevrouw met die microfoon, dan kwam er niets meer uit. Naar tijdelijke gedaanteverwisselingen om optimaal deel te hebben aan de werkelijkheid had hij willen zeggen. En dat hij van schrijvers hield die hun hand uitstrekten in de behoefte aan genade om dan in een schenkende hand te veranderen. Alleen was hij daar op dat moment niet opgekomen. Hij bedacht het nu hij tegenover de uitgestrekte hand van Chiado zat.

Hij bladerde wat op zoek naar uitroeptekens in de kantlijn. Het eerste stond bij I am only the place where there is thinking and feeling. Ricardo Reis heeft na aankomst in hotel Bragança zijn koffer uitgepakt en leest wat in zijn eigen manuscripten. Zijn oudste gedicht was op 12 januari 1914 geschreven. P. had bij August Willemsen opgezocht welk gedicht dat was en bij Saramago ‘Kom naast mij zitten Lydia’ in de kantlijn geschreven. Hij wist toen nog niet dat Lydia de eigenlijke heldin zou worden. Ook niet dat zij met betraande ogen het uitgaanskostuum van Ricardo Reis zou persen omdat hij wel met haar naar bed ging maar niet naar het theater. Lydia, die aan het lichaam van Reis dacht terwijl zij met het hete ijzer de knieën uit zijn broek perste en met haar hand in zijn mouw de vorm van zijn schouder er weer in bracht. O, veronachtzaamde, wat heeft Saramago goed naar je gekeken. Door Lydia ga je anders over de beschouwelijkheid van Ricardo Reis denken. Inzien hoezeer die aan onverschilligheid grenst. P. had op het laatst bijna een hekel aan hem gekregen. Soms kon hij er niet aan wennen dat Ricardo Reis niet had bestaan. Thuis had hij met twee boeken tegelijk voor zich gezeten om te zien of het wel klopte dat ‘In ons leven tallozen’ op 13 november 1935 was geschreven. Hij had het nog eens helemaal gelezen. Toen weer terug naar de roman waar Ricardo Reis hetzelfde deed maar met lezen was gestopt om opkijkend Who is using me in order to think and feel te denken. Dat was een van de afgrondelijkste leeservaringen van zijn leven geweest. Wie was hij als hij zich altijd identificeerde met mensen die zelf niet wisten wie zij waren. Nooit had hij zich dichter bij het mysterie gevoeld. Dat we niemand zijn en toch een onvervreemdbaar zelfgevoel hebben. Een

[p. 768]

uniciteit waar uiteindelijk niemand bij kan, zelfs geen dokter.

Hij merkte dat hij werd gefotografeerd. Hij sloeg zijn boek dicht en begon weer met vraagtekens te denken. Stond daar een journaliste aantekeningen te maken? Was dit haar moment van serendipiteit? Op pad gegaan om iets over Pessoa te schrijven en dan het geluk hebben hem hier aan te treffen? Als ze hem maar geen vragen wilde stellen. Hij ging maar eens op zoek naar een ander terras voor een glas vloeibaar welbehagen. Aan het tafeltje van Pessoa werd al lang niet meer bediend.