De Gids. Jaargang 159

[p. 395]

Kroniek & kritiek

Frans W. Saris
Hoe is dít mogelijk?

Niet alleen Dutchbats, ook jonge onderzoekers keerden onverrichter zake en getraumatiseerd huiswaarts. Veel studenten in de sociale wetenschappen trokken naar voormalig Joegoslavië voor scriptie of proefschrift; de meesten kwamen niet tot onderzoek in oorlogstijd. De uitzondering, waar sociologisch Nederland trots op is, heet Mattijs van de Port. Zijn dissertatie Het einde van de wereld. Beschaving, redeloosheid en zigeunercafés in Servië, verscheen in 1994 bij Babylon-De Geus.

Met een simpele vraag die de wilde en zinderende samenkomsten van Serviërs in zigeunercafés bij Van de Port opriep (Waarom werpen de inwoners van Novi Sad nog steeds welbewust, en in een stemming van feestelijke gelukzaligheid, de sociale, culturele en morele stelsels omver op basis waarvan zij hun alledaagse leven inrichten?) en zonder toetsbare onderzoekshypothese loopt de Nederlandse cultureel-antropoloog op woensdag 26 juni 1991 langs de Donau als de oorlog wordt aangekondigd door een dronken man die, met een fles rakija in zijn hand, de voorbijgangers oproept ten strijde te trekken. Een langslopende zigeuner bevestigt het dronkemansgebral: oorlog. Op dat moment krijgt de vraag van de antropoloog een onvermoede dimensie én relevantie.

Hoe is dít mogelijk? Waarom vermoorden mensen die jarenlang buren en vrienden waren elkaar? Wat brengt mensen ertoe om kinderen in brandende ovens te gooien, om met artillerie op marktpleinen en ziekenhuizen te schieten? De gebruikelijke politieke, historische en economische verklaringen schieten volgens onze cultureel-antropoloog te kort om deze beestachtigheden te verklaren. ‘De gedachte “ik wil hierover helemaal niets begrijpen, ik wil dit alleen maar veroordelen, kom maar allemaal om in jullie eigen vergiftigde gelijk” kwam voortdurend op.’ Maar Van de Port keert de redeloosheid niet de rug toe, wel de wetenschap, die hij afdoet als ‘academische opruimwoede’. Hij neemt de gelegenheid te baat en grijpt de toch al in alle opzichten experimentele onderzoekssituatie van Novi Sad aan om op zoek te gaan naar andere begrippen, andere benaderingswijzen, andere manieren van antropologisch schrijven. Die speurtocht leidt van het ene zigeunercafé naar het andere. ‘Ik kom niet, zoals iedereen om mij heen, in een roes. Integendeel, ik meen door de drank alles eindeloos veel scherper te gaan zien.’ En wat zien we dan door Van de Ports ogen? Zijn dissertatie legt verband tussen het ‘redeloze’ gedrag in de zigeunercafés, waar Servische burgers voor de duur van het feest hun normen en waarden vergeten, en het ‘redeloze’ gedrag in de oorlog, het bloed in de sneeuw, de hersens tegen de muur.

Hoe is dít mogelijk? William James beschrijft een verslaafde die, wanneer hij onder invloed van lachgas is, het geheim van het heelal begrijpt, maar steeds als hij bij z'n positieven komt is hij 't weer kwijt. Op een keer schrijft hij

[p. 396]

tijdens zijn roes met immense krachtsinspanning op wat hij ervaart. Als hij wakker wordt staat er: A smell of petroleum prevails throughout.

Zou Bill Clinton, na het lezen van Het einde van de wereld, in Bosnië de zigeunercafés sluiten om de vrede te bewaren, of zou hij daartoe juist meer zigeunercafés openen? Buiten zinnen geraken is waar het in de zigeunercafés om gaat. Volgens Mattijs van de Port komt in de tocht van Servische burgers naar de wereld van het zigeunercafé op dramatische wijze een motief tot uitdrukking dat in vrijwel alle Europese culturen is terug te vinden: de zigeunerwereld als toevluchtsoord voor al diegenen die aan de benauwdheid van het geregelde leven willen ontsnappen, een vrijhaven waar men zich kan laven aan de wildere geneugten die het leven te bieden heeft. Inderdaad kan, volgens sommige sociologen, het gedogen van een beperkt aantal gecontroleerde vrijplaatsen de liederlijkheid van de mens beheersbaar maken en aldus bijdragen tot de stabiliteit van een samenleving. Afwezigheid van zulke ‘afwerkplaatsen’ zou niet alleen te veel overlast veroorzaken, maar leiden tot oncontroleerbare excessen in onze geordende maatschappij. Anderzijds kan de overheid openlijke bandeloosheid niet legitimeren, laat staan organiseren, zonder medeplichtig te worden aan gewelddadige uitbarstingen en etnische zuiveringen.

Dit is echter niet de rol van zigeunercafés bij Mattijs van de Port. ‘Wanneer we te maken hebben met feestelijke gebeurtenissen als die in het zigeunercafé, hebben we weinig moeite met de stelling dat mensen deze arena betreden om “rotzooi te trappen” en “de hond uit te drijven”, om de rede en de redelijkheid aan de kant te zetten teneinde de redeloosheid te vieren. Dat die dimensie van een “viering van de redeloosheid” ook in de oorlog in het voormalig Joegoslavië een rol speelt is een stelling die, op morele gronden, aanzienlijk minder gemakkelijk te aanvaarden is. Toch meen ik dat die suggestie van een “viering van de redeloosheid” de moeite van het doordenken en uitwerken waard is.’ In een (helaas) meeslepend geschreven boek wordt niet alleen deze stelling verdedigd, maar ook de opvatting dat kennis die buiten de taal en de rede werd opgedaan méér waar is dan kennis die door de rede werd voortgebracht. Mattijs van de Port gebruikt al zijn literaire talenten om antwoord te geven op die brandende vraag over de beestachtige oorlog: hoe is dít mogelijk? Uiteindelijk komt zijn antwoord niet verder dan: dit ís.

Alsof we niet allang weten hoe wreed de wereld is. De kunst is ervan te leren zodat we 't overleven. De cultureel-antropoloog die niet verder komt dan: dit ís, ontkent niet alleen geloof in eigen handelen, maar ook in dat van anderen. Waarom zou hij, of Bill Clinton, zich nog met Joegoslavië bemoeien?