De Gids. Jaargang 159

[p. 393]

Marc Reugebrink
Omringd door dik gebeente
kanttekeningen bij een bloemlezing

‘Een feit schijnt te zijn, als men in de toestand waarin ik ben nog van feiten kan spreken, dat ik niet alleen over dingen zal moeten spreken waarover ik niet spreken kan, maar ook, wat nog interessanter is, dat ik, wat nog interessanter is, dat ik, ik weet het niet meer, het doet er niet toe. Toch ben ik genoodzaakt te spreken. Nooit zal ik zwijgen. Nooit.’

Beckett natuurlijk.

Ik kwam dit citaat tegen toen ik lezend in de teksten van auteurs uit voormalig Joegoslavië wat in zijn werk begon te bladeren. Waarom juist in zijn werk? Misschien omdat Beckett in bijvoorbeeld Molloy, Malone sterft en vooral in Naamloos (waar bovenstaand citaat uit komt) een vorm heeft weten te geven aan de totale onthechting die veel van de auteurs uit voormalig Joegoslavië op dit moment aan den lijve ervaren. In Becketts werk is alleen nog de stem woonplaats, of beter nog: tijdelijke verblijfplaats voor - ja voor wie eigenlijk, voor wat, ik weet niet wat of wie, voor mij misschien, als ik althans al lezend nog iemand ben, of iets. Want het is een stem die aan alles voorbij is, zelfs aan het strottehoofd en de stembanden, aan de mondholte en de tong en tanden, aan datgene wat haar pas tot klinken brengt. ‘Soms zeg ik tegen mezelf dat ook ik in een hoofd zit, de schrik doet me dat zeggen, en het verlangen in veiligheid te zijn, aan alle kanten omringd door dik gebeente.’

Oorlog, of elke andere werkelijkheid die zich met kracht en eendimensionaal opdringt, maakt aan elk bestaan in het hoofd een einde, zo zou je naar aanleiding van Beckett kunnen zeggen. ‘Das Wort entschläft überall dort, wo eine Wirklichkeit totalen Anspruch stellt,’ schreef Jean Améry in Jenseits von Schuld und Sühne, en dat was een uitspraak over de brutale eisen die de werkelijkheid van het concentratiekamp stelde. Maar het punt is dat dit ontslapen pas Becketts woorden heeft gewekt. Becketts trilogie is uiteraard geen oorlogsliteratuur (of kampliteratuur) in beperkte zin, dat wil zeggen: de oorlog (of het kamp) is niet het onderwerp van zijn boeken, maar na de Tweede Wereldoorlog (en vooral na de kampen) is het moeilijk zijn werk anders te zien dan in het verlengde van die totale, totalitaire werkelijkheden. Beckett laat je de onveiligheid die van het binnendringen van zo'n werkelijkheid het gevolg is, laat je het ontslapen van het woord ervaren. Hij lokt mij uit dik gebeente. Alleen zo kan ik min of meer begrijpen wat het betekent om in oorlog te zijn, om uit de veiligheid van niet alleen huis en haard verdreven te worden, maar ook uit die van de werkelijkheidsconcepties die men zich binnen de vier muren van zijn eigen huis had uitgedacht.

Alleen zo? Ja, alleen zo. Elke andere vorm die aan de oorlogservaring gegeven wordt, maakt van mij enkel een toeschouwer, een buitenstaander voor wie de oorlog is en blijft wat hij altijd al was: een verhaal over wat ooit gebeurde of wat ver weg, iets dichterbij, of zelfs relatief dichtbij maar in ieder geval niet hier gebeurt; een verhaal ook altijd van anderen dan ikzelf, een verhaal waaraan ik te gemakkelijk zelf kan ontsnappen juist omdat het anderen betreft op andere plekken in de wereld.

[p. 394]

Uiteraard sluit dat mijn solidariteit met die anderen geenszins uit, maar die is gebaseerd op de historische werkelijkheid en strekt zich niet noodzakelijkerwijs uit tot hun literatuur. Dat is een moeilijk punt, want ik krijg onmiddellijk een slecht geweten wanneer ik iemand afreken op het literaire gehalte van wat hij geschreven heeft, terwijl uit wat hij geschreven heeft blijkt dat de historische werkelijkheid hem het schrijven vrijwel onmogelijk heeft gemaakt.

De parallel met de kampliteratuur ligt hier opnieuw voor de hand. Vorig jaar las ik G.L. Durlachers Niet verstaan en kon moeilijk anders dan concluderen dat dit een volkomen mislukt en overbodig boek was. Zou het werk van Durlacher niet volledig in het teken hebben gestaan van de holocaust (ook deze verhalenbundel, al gaat die over het leven na het kamp), dan zou ik niet hebben geaarzeld om de verhalen in Niet verstaan te karakteriseren als pathetisch, opgeblazen, semi-literair en onmachtig geschrijf. Schrijvers die het hebben over ‘een verlatenheid als van een poolnacht’ en die zijn opgegroeid ‘te midden van stiltes als donderwolken en uitbarstingen als bliksemschichten’; schrijvers die nooit verbaasd zijn, maar meteen ‘verbouwereerd’ en bij wie niet gewoonweg gevloekt wordt, maar altijd ‘liederlijk’ gevloekt; schrijvers die ‘meedrijven op golven van emotie’, die staan ‘op de ijsschots van eenzaamheid, verstijfd van schrik en koude’, die geplaagd worden door ‘de doorn van mijn achterdocht’ en bij wie ‘grote natte sneeuwvlokken sterven op de ramen’ - kortom: schrijvers die wat zij te vertellen hebben opsmukken met allerlei bijvoeglijke naamwoorden en niet zelden absurde beelden en vergelijkingen en zo aan hun verhaal een zogeheten ‘literair’ tintje geven, zijn mij ronduit antipathiek.

Maar tegelijkertijd was ik me er tijdens het lezen steeds van bewust dat de (mijns inziens volledig mislukte) vorm waarin Durlacher hier zijn herinneringen gegoten had een regelrecht uitvloeisel was van de, blijkbaar in zijn geval steeds grotere moeite om de juiste afstand te vinden tot de gebeurtenissen die de basis van zijn verhalen vormen. Niet verstaan staat allerminst op zichzelf, maar is het vervolg op Quarantaine, op De zoektocht, Drenkeling en Strepen aan de hemel. Dat laatste boek heb ik er destijds nog eens bij gepakt, om te concluderen dat het Durlacher in dit boek nog wél lukte om voor zijn herinneringen een vorm te vinden die ze voor mij invoelbaar maakte. De afstand die Durlacher in dat boek tot de gebeurtenissen zelf in acht neemt, is dan ook vele en vele malen groter dan in het laatste boek van zijn hand het geval is. Dat het hem niet lukt in zijn laatste boek die afstand in acht te nemen, geeft natuurlijk te denken.

Waar de werkelijkheid de verbeelding tart (in plaats van andersom), moet die verbeelding antwoord geven, zo stelde Vogelaar ongeveer in een stuk over kampliteratuur (in Striptease van een ui), en ik denk dat het ook voor oorlogsliteratuur geldt. Wat Beckett in zijn werk doet is de herschepping van de totale onthechting: wat ooit aan hem of anderen willoos werd voltrokken, wordt in en door literatuur pas tot bewuste ervaring gemaakt. De werkelijkheid wordt niet alleen herinnerd, maar de herinnering wordt pas werkelijkheid in en door literatuur. Als ik met deze overwegingen in mijn dik ombeende achterhoofd naar de teksten in de bloemlezing kijk, dan moet ik concluderen dat de meeste auteurs aan dat laatste nog niet toe zijn. Misschien moet men dat ook niet verwachten. Dat het in de meeste teksten gaat om een haast nostalgisch verlangen naar de werkelijkheid die nu voorgoed vernietigd is, is (louter literair gesproken) een eerste stap in de richting van een literatuur die wat nu door de auteurs aan den lijve wordt ervaren voor derden ervaarbaar zal maken. Of: men moet eerst terug in zijn schedel - die waarschijnlijk nooit meer uit dik gebeente zal bestaan, maar wellicht en misschien wel altijd haast doorschijnend dun zal blijven - om in literatuur de alles vergruizelende werkelijkheid van een oorlog als die in voormalig Joegoslavië een vorm te kunnen geven die meer is dan alleen maar een verhaal over wat ooit, ergens, maar vooralsnog niet hier gebeurde.