De Gids. Jaargang 159

[p. 390]

Huub Beurskens
Ja, maar toch

Wat zou jij doen wanneer je een literair schrijver in het voormalige Joegoslavië was geweest en je vege lijf had moeten redden door achter je schrijftafel vandaan te komen, je woning te verlaten, je geboortegrond, je land te ontvluchten, wanneer je vervolgens in Amsterdam onderdak had gevonden, daar via krant en televisie de tragedie zich verder moest zien ontrollen, hoe zou jij dan hier in Nederland schrijver zijn, wat en hoe zou je schrijven of willen kunnen schrijven?

Dat is een vraag die ik mezelf stel. Ik schrijf proza en poëzie, heb een goede werkplek in mijn woning, kan mijn geboortegrond zonder gevaar bezoeken en hoef het land alleen uit van mezelf, om op vakantie te gaan. Is die vraag naar wat ik zou doen ‘als’ derhalve niet onzinnig? Ik kan immers nooit ofte nimmer vanuit mijn luxe positie dezelfde ervaringen en emoties hebben of krijgen, dezelfde tragiek in me weten als degene die gevlucht is? En is die vraag niet eveneens onbeantwoordbaar omdat ik nooit met zekerheid kan weten hoe ik zelf morgen, overmorgen of in welke nu nog onbekende omstandigheden zal handelen? Ja, maar toch...

‘Ja, maar toch’ - zonder die drie woorden is geen menselijk leven mogelijk. Zonder die woorden is ook geen literatuur mogelijk. Wie niet in dit ‘ja, maar toch’, dat wil zeggen in mogelijkheidszin gelooft, gelooft niet in literatuur. En dat geldt in tijden van vrede en geluk net zo als in tijden van tegenspoed en verschrikkingen; wie in literatuur gelooft, gelooft in het desondanks, transformeert het zelfs naar een ‘juist daarom!’

Onlangs raadde de columnist Hofland iemand af een boek te gaan schrijven en hij meende hem voor eens en altijd van zijn voornemen te kunnen genezen door hem onder meer te wijzen op de twaalf miljoen Nederlandse boeken in de magazijnen van De Slegte en de twintig miljoen ramsjboeken in The Strand Bookstore op Broadway, waarvan maar dertien exemplaren Nederlands waren. Daarbij had hij echter totaal geen oog en oor voor het ijzersterke tegenargument van iemand die iets wil maken niet vanuit een culturele, sociale of egocentrische maar vanuit een artistieke impuls: ‘Ja, maar toch...’

Toen na de Tweede Wereldoorlog stemmen opgingen die het onmogelijk want onethisch achtten dat er na Auschwitz nog gedichten geschreven werden, zei dat vooral iets over de moralisten zelf, iets over hun opvatting van literatuur, in dit geval van poëzie. Gelukkig, nee vanzelfsprekend was, bleef en kwam er het ‘ja, maar toch’ van heuse en oprechte dichters, soms letterlijk zo gemurmeld, maar vooral in de concrete vorm van nieuwe gedichten.

Een van de meest overtuigde én overtuigende verdedigers van de poëzie door dik en dun, dus ook van de poëzie na Auschwitz was (en is) Hans Magnus Enzensberger, toch alles behalve een niet-geëngageerd of politiek verdacht schrijver, die in een boek over poëzie en politiek (Einzelheiten ii, 1963) aangaande deze kwestie drie stellingen formuleerde die nog niets aan geldigheid hebben verloren en die ik

[p. 391]

hier derhalve beter kan vertalen dan navertellen:

i De poëzie moet meer dan ooit tegenover elk gezag vasthouden aan haar eerstgeboorterecht. Sedert zo'n honderd jaar brengt het poëtische proces steeds meer aan het licht waarin het zich onderscheidt van het politieke proces. Hoe groter de druk op het gedicht wordt, des te duidelijker drukt het dit onderscheid uit. De politieke opdracht van het gedicht is het elke politieke opdracht te weigeren en voor alle opdrachten te spreken daar waar het van geen enkele opdracht rept, maar van een boom, van een steen, van wat niet is. Dat is de moeilijkste opdracht. Want geen enkele andere opdracht wordt zo gauw uit het oog verloren. Er is niemand tegenover wie je je daarvoor zou moeten verantwoorden; daarentegen wordt degene beloond die hem verraadt aan het belang van de gezaghebbers. Maar binnen de poëzie gelden geen verzachtende omstandigheden. Het gedicht dat zich, tengevolge van een misverstand of uit laagheid, verkoopt, is ter dood veroordeeld. Gratie wordt hier niet verleend.
ii Gezag, ontdaan van haar mythische mantel, is met poëzie niet meer verzoenbaar. Voortaan is wat vroeger inspiratie werd genoemd met de naam van de kritiek gedoopt: kritiek wordt de produktieve onrust van het poëtische proces. Het gedicht is in de ogen van het gezag, dat buiten zichzelf geen wet kan erkennen, anarchistisch; niet te verdragen omdat het er niet over kan beschikken; louter en alleen door zijn bestaan is het gedicht subversief. Het ontmaskert, alleen al door er te zijn, regeringsverklaringen en reclameslogans, manifesten en spandoeken van de leugen. Zijn kritische bezigheid verschilt niet van die van het kind in het sprookje. Om tot het inzicht te komen dat de keizer geen kleren heeft, is geen ‘engagement’ vereist. Een enkel vers volstaat om het sprakeloze gejoel van de bijval te doorbreken.
iii Poëzie geeft toekomst door. Ten overstaan van dat wat op het huidige gevestigd is, herinnert ze aan het vanzelfsprekende dat niet verwezenlijkt is. Francis Ponge heeft opgemerkt dat zijn gedichten waren geschreven als op de dag na de geslaagde revolutie. Dat geldt voor alle poëzie. Ze is anticipatie, al is het in de modus van de twijfel, van de weigering, van de ontkenning. Poëzie schrijft niet over de toekomst zelf, maar alsof toekomst mogelijk is, alsof er vrij kan worden gesproken onder onvrijen, alsof ontvreemding en sprakeloosheid niet bestaan (aangezien sprakeloosheid zich niet zelf vermag uit te spreken, vervreemding zich niet kan mededelen). Zo'n vóór-zijn, als dat niet tegelijk kritiek was, zou haar terugwerpen als leugen, zo'n kritiek, als die niet in één adem anticipatie was, zou haar in de machteloosheid terugstoten. Zo bedreigd, zo smal is de weg van de poëzie, en zo miniem, niet groter dan het onze, maar duidelijker, haar geluk.

Het is me meer dan eens opgevallen dat vluchteling-schrijvers zich zo verantwoordelijk voelen. Ik denk dat die houding de enige juiste is. Het is alleen de vraag tegenover wie of wat je je verantwoordelijk zou moeten voelen. Op die vraag geeft Enzensberger hier voor mij het antwoord.

Een andere kwestie lijkt het wanneer een schrijver zo door omstandigheden en gebeurtenissen is aangeslagen dat hij niet in staat is echte poëzie, literatuur te schrijven. En het is gewoon een feit dat ingrijpende emoties, of die nu positief of negatief geladen zijn, het schrijven blokkeren of op zijn minst kunnen ze er iemand toe verleiden humbug te schrijven. Elke serieuze auteur weet dat. Wat me ook meer dan eens is opgevallen is dat nogal wat serieuze schrijvers menen zich daar dan tegen te kunnen en te moeten indekken door precies deze blokkade, deze patstelling tot thema van hun werk te maken. Maar het kritisch vermogen dat hun onder de druk der emoties uit handen is geslagen en dat ze op die wijze menen opnieuw in hun werk te incorporeren is en wordt daar-

[p. 392]

bij juist niet de kritiek die in één adem anticipatie is, anticipatie op een toekomst, anticipatie zonder het over die toekomst zelf te hebben. Deze teksten worden dan ook niet zozeer uitdrukkingen van machteloosheid, maar vallen zelf in de machteloosheid terug.

Maar wat zou jij dan doen? Misschien zou ik als schrijver van literatuur voorlopig helemaal niets doen. Er is in veel omstandigheden veel meer en veel belangrijkers te doen dan literatuur maken. En als ik om een beetje soelaas te bieden aan mijn vingers en ogen vanwege hun eventuele verslaving aan vulpen of toetsenbord toch wat zou schrijven (en publiceren), zou dat iets van kritisch beschouwende aard zijn, zo kritisch mogelijk, ook als noodzaak en dwingende oefening voor mezelf, maar dan zonder enige lyrische of literaire pretentie, ja zelfs met een taboe op het artistieke. Misschien zou ik gaandeweg wat proberen, kijken of ik bijvoorbeeld al weer in de buurt aan het komen was van het echte dichten - want dat kun je slechts al doende achterhalen. Maar zolang dat dichtwerk nog niet onder welke heerschappij dan ook uitkwam, zou ik de resultaten meteen weer vernietigen. Niemand zou er iets van weten. Anderzijds zou ik me geenszins schamen voor een geslaagd gedicht over bloemen en bijen als eerste literaire prestatie van een schrijver die een oorlogsgebied heeft moeten ontvluchten en daar familieleden en vrienden heeft moeten achterlaten en heeft verloren. Wat ik echter beslist zou weigeren, zowel tegenover mezelf als tegenover wat of wie dan ook, is het schrijven over mijn onmogelijkheid (of schroom) om te schrijven; dat zou ik als een verraad van de literatuur beschouwen.

Ja, maar ik heb makkelijk praten, toch? Alsof de oorlog al voorbij is.