De Gids. Jaargang 159

[p. 181]

Kroniek & kritiek

Huub Beurskens
Veranderend lezen 1

Fantastische regels

A

In een rechtstreeks televisieverslag van een Europacupwedstrijd prees een voetbalkenner tijdens de rust het spel van een van de verdedigers van de thuisclub. Tot mijn verbazing besloot hij zijn uiteenzetting met deze opmerking: ‘Zo zie je dat je niet per se een fantastische voetballer hoeft te zijn om in dit team te kunnen functioneren.’

Meer dan eens lees ik dat een deskundige op het gebied van de poëzie een bepaalde dichter zegt te bewonderen en dan voegt hij of zij er als reden van die bewondering aan toe dat die dichter enkele regels schreef die tot de sterkste en onvergetelijkste van de dichtkunst behoren. Als zulke regels dan worden geciteerd lees ik er zo goed als nooit poëzie in.

Je hoeft geen fantastische regel te zijn om in een goed gedicht te kunnen functioneren.

B

Het ideale gedicht leek hem het veelzeggende gedicht waaruit niets kon worden geciteerd, aangezien elk onderdeel buiten het geheel weinig zeggend was. En het lukte hem een aantal van zulke fantastische gedichten te schrijven. Toch kwam je zijn naam zowel tijdens zijn leven als na zijn dood nauwelijks of niet tegen in bloemlezingen, literatuurgeschiedenissen, - beschouwingen en -overzichten. Bleken zijn gedichten toch niet bestand tegen de tijd? Integendeel. Er viel alleen niets uit te citeren.

Veranderend lezen

Als ik een schilderij in een galerie of een museum zie, denk ik wel eens dat ik, als ik de maker ervan was, dit of dat toch nog even iets anders zou doen om het werk sterker te maken. Misschien zou ik een bepaald kleurvlak wat willen temperen of de verfopbreng willen verdichten. Als je niet zelf de maker bent, kom je vervolgens niet met verf en penselen op de proppen, ook al zit je in het vak, om de veranderingen daadwerkelijk ten uitvoer te brengen. En dat is maar goed ook, want wie weet richt je met je goede bedoelingen alleen maar onheil aan. En als ik zo'n schilderij van een ander mag verbeteren, waarom zou niet elke museumbezoeker (of op zijn minst elke museumbezoeker met een diploma van een kunstopleiding) hetzelfde mogen proberen, maar dat natuurlijk weer net iets anders...?

‘Interactief’ is het tref- en toverwoord van onze huidige visie op de omgang met kunst in de toekomst. Onze omgang met het traditionele schilderij is niet interactief, ik kan, of beter mag zo'n schilderij niet naar mijn hand zetten. (Ik denk overigens dat de maker zelf net zomin interactief met zijn schilderij aan de gang mag wanneer het eenmaal door het

[p. 182]

museum aangeschaft is.) Bij het woord ‘interactief’ denken we ogenblikkelijk aan staaltjes van beeldtechniek die, zoals dat heet, de toekomst hebben, zoals video, cd-i en cd-rom.

Toch lees ik al bijna dertig jaar interactief literatuur en hebben mensen al lang vóór mij interactief literatuur kunnen lezen. Vooral met gedichten doe ik dat met plezier. Ik koop een gedichtenbundel. Die is dan lekker van mij. Ik mag hem in de prullenbak gooien. Ik mag hem als pannenlap gebruiken. Ik mag er in tekenen en schrijven. Het boekje is van mij. Het eerste wat ik doe is dan ook een pen of potlood pakken om er mijn naam in te zetten. Niet uit bezitterigheid maar uit interactiviteitszin, als teken van dat ik er mee aan de gang wil. Dat schrijfgereedschap leg ik dan ook nooit terzijde, integendeel, ik plaats accenten, uitroep- en vraagtekens, onderstreep, maak opmerkingen en aantekeningen in de marge of tussen de regels. En dan gebeurt het ook wel - meestal in werk dat ik kan waarderen, anders is er al gauw geen beginnen meer aan en raakt het voorvoegsel ‘inter’ los van de activiteit - dat ik gedichten ga veranderen, manipuleren, dat ik varianten uitprobeer: er komt als vanzelf meer poëzie in de bundel, de bundel die ik kocht stijgt in waarde.

Twee voorbeelden.

In de bundel Botshol van Judith Herzberg staat een gedicht getiteld ‘The last rose of summer’. Dat begint zo:

De laatste roos van deze zomer staat in November, rose,
voor het raam, en maakt dat ik me schaam. Waarom?

Een mooie openingszin, vind ik, met die a- en o-klanken, het schuiven van ‘roos’ naar ‘rose’. Bijzonder gecharmeerd ben ik van die twee ren, slechts gescheiden door een kleine pauze in ‘November, rose’. En meteen daarna worden die twee r-en nog ietsje verder van elkaar geschoven: ‘voor (het) raam.’ Het enige waar ik niet goed mee uit de voeten kan of wil is het aanwijzend voornaamwoord ‘deze’. Welke zomer wordt daarmee bedoeld? Op het moment dat ik het gedicht lees is het bijna voorjaar. Wordt de zomer bedoeld die zo goed als voorbij was toen de dichteres de regel schreef? Was dat een andere zomer dan die daarvoor? Maar wanneer was dat? En interesseert het me dat te weten? Ik, als interactief lezer, heb dat aanwijzend voornaamwoord niet nodig. Er het lidwoord ‘de’ van maken? Daar wordt die zomer juist weer te algemeen, geabstraheerd van... Kan het dan zonder lidwoord? Ja, het kan zelfs zonder het voorzetsel ‘van’. Het hele eerste vers kan gewoon met drie lettergrepen minder toe en dan krijg ik nog eens zo'n dubbele r cadeau, op een fraaie plek zelfs, want eerst lezen we de twee r-en tot één en vervolgens haalt de pauze ze uit elkaar en dan worden ze definitief gescheiden - wat is er passender in een herfstgedicht?

De laatste zomerroos staat in November,

rose,

voor het raam...

Het gedicht ‘Boomgaard’ uit de bundel Het oudste geluk van Anton van Wilderode bestaat uit drie strofen van vier versregels; de twee buitenste regels van elke strofe tellen steeds tien lettergrepen, de twee binnenste elf. Dit is de eerste strofe:

De boomgaard die mijn vader had geplant
heeft afgedaan. De molm zit in zijn takken
er kruipen kakkerlakken op en slakken,
zijn stam wordt in het vruchthout aangerand.

Ook dit is een stukje poëzie dat mijn sympathie heeft. De vier regels omvatten een hele tijd, een mensenleven wellicht. Mooi vind ik de observatie dat het verval voor ons het eerst te zien is aan de buitenkant, zodat de dood van buiten naar binnen lijkt te dringen. Maar ook met deze strofe ben ik niet helemaal content. Waarom wordt in regel 1 de voltooid verleden tijd gebruikt? Bij mij wordt daardoor enigszins de

[p. 183]

indruk gewekt dat de boomgaard inmiddels verdwenen is, terwijl ik meteen in de volgende regel lees dat hij juist met vervallen bezig is. De voltooid tegenwoordige tijd biedt hier geen oplossing, want twee keer ‘heeft’ zo kort op elkaar is niet fraai. Misschien zo: ‘De boomgaard door mijn vader aangeplant’? Het rijm wordt er allesbehalve schraler van: ‘aangeplant’ - ‘aangerand’.

De twee middenregels lopen lekker. Ik vraag me nog wel af of die kakkerlakken niet alleen verstechnisch maar ook biologisch gezien op de juiste plek zitten. We associëren kakkerlakken inderdaad met verval, maar leven ze daadwerkelijk in, op en van afstervende bomen? Verder, want voor ik het weet knoei ik ook zout op de slakken.

Het meest moeite heb ik met het begin van regel 4. Zou daar niet sprake moeten zijn van een meervoud, van ‘zijn stammen’? Een boomgaard met één stam, dat kan er bij mij niet in, dat doet het beeld geweld aan. Maar wat wil het geval als ik er simpelweg dat meervoud voor in de plaats zet? Versregel 4 houdt zich niet meer aan de regels van het gedicht; het vers krijgt twee lettergrepen te veel, want ook het werkwoord moet meeveranderen.

Ik herinner me dat ik vrij lang met regel 4 interactief in de weer ben geweest. Moest ik me dan toch maar verzoenen met dat enkelvoud omwille van het telsysteem? Totdat zich opeens (zo gaat dat dan meestal) een even eenvoudige als passende mogelijkheid voordeed. De boomgaard krijgt er zelfs meer bezieling door, vind ik, want wordt een tikkeltje antropomorf. Bovendien levert het een symmetrie van en met het binnengerijm op: twee keer ‘aan’ vóór en twee keer ná vier keer ‘akke’, en de ‘aan’-klanken liggen liggen links en rechts grafisch mooi onder elkaar.

De boomgaard door mijn vader aangeplant
heeft afgedaan. De molm zit in zijn takken
er kruipen kakkerlakken op en slakken,
zijn staan wordt in het vruchthout aangerand.

Mogelijk dat de dichter zelf zulke veranderingen allerminst kan appreciëren. Maar dat is mijn zorg niet. Ik doe gewoon met en in het door mij aangeschafte boek wat ik zelf wil. Anders wordt het wanneer ik mijn varianten ook weer ga publiceren. (En hierboven doe ik dat natuurlijk al met twee gevallen.) Ik vermoed dat ik daarbij dan maar al te gauw en onbedoeld op overgevoelige tenen trap. Het zij zo. Een andere vorm dan interactief lezen van poëzie kan ik me gewoonweg niet voorstellen. En ik verheug me op de aanschaf van de eerste poëziebundels waarbij de teksten op diskette meegeleverd worden.

Klassieke bogen

Van de klassieke architectuur is vooral de Romeinse befaamd vanwege zijn fraaie bogen. Zou dat de achterliggende reden zijn waarom Arie van den Berg in zijn recensie van de bundel Kindsbeen van Neeltje Maria Min aan het hier volgende gedicht de klassering ‘klassiek’ wil geven?

Zij staat over de kom gebogen,
beslag tot aan haar ellebogen.
De onheilstijding die hij brengt
wordt opgevangen door haar rug.
Als zij zich los wil maken trekt
het brood in wording haar weer terug.

Ervan afgezien dat ik er weinig of niets in zie om gedichten op een dergelijke wijze te classificeren, vraag ik me af wat de bespreker - zelf als dichter bekend als een bricoleur van de subtielere soort - zo voortreffelijk en gaaf aan dit gedicht vindt. In zijn recensie licht hij zijn kwalificatie slechts in zoverre toe dat hij een algemene opmerking maakt over wat het is dat ‘poëzie klassiek kan maken’: wanneer een gedicht regels bevat ‘die na lezing in je hoofd blijven en tot citeren noden’. Wat moet ik met zo'n definitie? Ik hoop niet dat de twee eerste versregels van het gedicht hierboven in mijn

[p. 184]

hoofd blijven, maar, als ze dat wél doen, is het gedicht daarmee dan klassiek? ‘Zij staat over de kom gebogen,/beslag tot aan haar ellebogen’: dat is toch, onbedoeld welhaast, op de lachspieren werkende, van-dik-hout-zaagt-men-plankenpoëzie, met dat zogeheten rijke rijm?! Weinig subtiel in elk geval, zowel het klankenspel hier als het beeld. Die kom lijkt wel een emmer door dat beslag tot aan de ellebogen in regel twee! Of is de ‘zij’ zo'n kladdeboter? Waarom is het niet voldoende dat het beslag tot rond haar polsen zit? Omdat daar niet zo klassiek mee op ‘gebogen’ te rijmen is? Omdat we die polsen van achter haar niet kunnen zien en de ellebogen wel? Maar mijn standpunt als lezer/ beschouwer is objectief, dat wil zeggen, ik zie meer dan de ‘hij’ van regel drie ziet.

Minder opzichtig en daardoor niet storend komt het rijke rijm nog een keer met ‘rug’ en (te) ‘rug’ terug. Met de formulering van de laatste versregel heb ik echter wel weer moeite. Zelf zou ik het lidwoord voor ‘brood in wording’ weggelaten hebben, waardoor het beslag amorfer, klevender, trekkender en zuigender zou zijn geworden. Maar het bijwoord ‘weer’ heeft hier echt helemaal niets te zoeken, immers in de voorafgaande versregel staat niet dat ze zich losmaakt of aan het losmaken is maar dat ze ‘zich los wil maken’. Met andere woorden, de dichteres maakt er zich veel te gemakkelijk van af.

Meer dan een schets kan dit gedicht overigens niet worden genoemd. Wie het vrouwtje en het mannetje zijn, wat hun onderlinge relatie is, wat de onheilstijding inhoudt, wordt niet uitgewerkt. Een schets kan zo zijn charmes hebben, maar dan moet elke streek wel raak en tegelijkertijd geraffineerd zijn.

In dezelfde recensie las ik nog een in zijn geheel aangehaald en door Van den Berg geprezen gedicht uit de bundel. Het gaat over een vrouw die het kind van haar zoon in bad doet. Een meisje kennelijk, want ‘Zij is in haar verhaal de hoofdpersoon’ staat er. Dat klinkt ook meteen als de eerste de beste gemeenplaats uit dokter Spock. ‘Het bad is afgekoeld’ en, volkomen overbodig, zeker in een bestek van luttele tien regeltjes op de bladzijde, wordt daar nog aan toegevoegd ‘ze moet eruit’. Het kind spartelt in eerste instantie tegen: ‘Tien kilo schoon voert strijd’ heet dat in het tutteljargon van vertederde moedervrouwen onder elkaar. Waar is de slagershaak gebleven?! Enfin, het kind laat zich uiteindelijk door oma inpakken, zoals dat zo gaat. En dan komt Neeltje Maria Min met een slotbeeld dat raak en fraai lijkt:

Verzet maakt moe. Ik dek haar
met de handdoek toe. Als ik
haar aan de spiegel geef houdt
zij de beide hoofdjes scheef.

Maar wie is nu ‘zij’, hoe moet ik dat zien? Jaja, ik weet wel hoe ik me dat moet voorstellen, hoe zoiets in zijn werk gaat, maar hoe - daar gaat het nu hier om - werkt de taal daarmee of -tegen, we zitten immers midden in een gedicht? Is ‘zij’ het kind vóór of ín de spiegel? Of is ‘zij’ beiden tegelijk, het kind ín en het kind vóór de spiegel? Zo ja, is dit dan geen betere formulering: ‘houdt zij beiden het hoofdje scheef’? Of anders dit: ‘houdt die haar beide hoofdjes scheef’? Ik kom er, net als de dichteres, niet goed uit.

Kindsbeen ‘biedt meesterlijke poëzie’, aldus Arie van den Berg. Hij heeft me daar in zijn bespreking allerminst van kunnen overtuigen. En het zelf lezen van de bundel bevestigde mijn bang vermoeden alleen nog maar. Kindsbeen biedt poëzie met de kracht van een stuntelig levenslied, waarin - ik ben dat nog maar zelden zo tegengekomen als hier, maar wellicht lees ik de juiste damesbladen niet - de rolpatronen buiten en binnen het gezinsleven onwrikbaar tragisch vastliggen:

Nooit wacht er een man op een vrouw.
Een man gaat naar zee of hij vecht
of hij komt in een afgrond terecht.
Mannen gaan altijd weg.

Wat weet zo'n vrouw daarvan!