De Gids. Jaargang 159

[p. 124]

August Willemsen
Over São Bernardo van Graciliano Ramos

Van Graciliano Ramos (1892-1953), de belangrijkste schrijver van het periodiek door droogten geteisterde Braziliaanse noordoosten, verscheen begin 1995 de roman Angst, zijn derde (van de vier), vertaling van Angústia (1936). De hoofdpersoon hieruit, Luiś da Silva, is een door frustraties en minderwaardigheidscomplexen bereden man, die in feite het leven niet aankan. Heel duidelijk is in hem de bewondering, die blijkt uit vele jeugdherinneringen, voor zijn brute voorvaderen, de sertanejos en cangaceiros, die analfabeet waren, maar die tenminste een moedig, avontuurlijk en daadkrachtig leven leidden. Zelfs hun misdaden bewondert Luís da Silva. Deze bewondering is een trek van de schrijver zelf. Enerzijds voelde Graciliano zich, alleen al door het feit dat hij schreef, een soort gedegenereerde; anderzijds deed hij zich, in zijn bruuske gedrag en in zijn karig en onparlementair, voor velen aanstootgevend taalgebruik, graag voor als een halve wilde, een sertanejo.

In São Bernardo (1934), de tweede roman van Graciliano en de tweede die binnenkort in het Nederlands verschijnt, zien we de schrijver/hoofdpersoon als ‘gealfabetiseerde sertanejo’ in optima forma. Dit komt vooral door het karakter van de verteller, Paulo Honório, een primitief, gewelddadig, a-literair mens. Hierdoor is de stijl van São Bernardo nog Spartaanser dan die in Angst.

Is Luís da Silva het type van de zwakke, Paulo Honório is het type van de sterke. Maar zijn kracht betekent tevens zijn ondergang. São Bernardo is een typisch ‘rise and fall’-verhaal. Op het toppunt van zijn macht en welvarendheid trouwt Paulo Honório met de gewezen lerares Madalena, niet uit liefde, maar om een erfgenaam voor het landgoed São Bernardo te hebben. Hij beseft met haar een paard van Troje te hebben binnengehaald. Haar kracht is zijn zwakte: gevoelens, cultuur, beschaving. Het machtsconflict (wat het in feite is) tussen brute bezitsdrang en menselijkheid leidt tot de uiteindelijke tragische ontknoping, waarna Paulo Honório, in het laatste

[p. 125]

hoofdstuk, zijn zinloze leven overziet.

In de eerste vier hoofdstukken, die hier worden gepresenteerd, is van de eigenlijke geschiedenis nog geen sprake. Aan het eind van het eerste hoofdstuk wordt er heel vaag op gezinspeeld, maar de lezer kan nog niet vermoeden wat het vermelden van de naam van Madalena inhoudt.

Het eerste hoofdstuk is illustratief voor Graciliano's visie op het schrijven. Referenties hieraan zijn in zijn hele werk frequent. In alle romans behalve de laatste (Vidas secas) zien we een schrijvende hoofdpersoon, worstelend met het schrijven, meestal ook duidelijk gesitueerd op zijn ‘schrijfplek’: de tafel in de eetkamer. ‘Worstelend’, omdat Graciliano in feite wilde schrijven als een analfabeet, of althans zoals een analfabeet (of zelfs maar een gewoon mens) praat. Deze paradox wordt heel ironisch geïllustreerd in het eerste hoofdstuk, dat veel zegt over toon en stijl, niet alleen van deze roman, maar van zijn hele oeuvre (dat behalve minder interessant journalistiek werk ook twee belangrijke memoirenwerken bevat).

Dit hoofdstuk staat eigenlijk los van de rest van het boek. Ook de hoofdstukken twee en drie dienen vooral als karakterschets en ter introduktie van enkele personages. Met name Casimiro Lopes is in het latere verhaal van belang als zinnebeeld van de ongecompliceerde sertanejo, indien nodig ook huurmoordenaar, zonder dat hij (volgens Paulo Honório/Graciliano) ook maar een grein kwaad in zich heeft. Een figuur als Casimiro Lopes stamt rechtstreeks uit Graciliano's jeugd (zoals we weten uit zijn memoirenboek Infância) in de persoon van José Bahia, die onder dezelfde naam ook voorkomt in Angst.

Wanneer Paulo Honório zijn verhaal begint (na twee ‘verdane’ hoofdstukken), doet hij dat, in de eerste regels van hoofdstuk drie, bijna in veeteelt-achtige termen. Hij stelt zichzelf voor, zouden we kunnen zeggen, als een rund op de weegschaal, waarna hij vooral de dierlijke aspecten van zijn uiterlijk benadrukt. Ook dat zal, zelfs in stijgende mate, in de rest van het boek voorkomen, en nu we weten wat we (letterlijk) voor vlees in de kuip hebben, zal het ons niet verwonderen hoe hij ten slotte zijn levensdoel, het veroveren van het landgoed São Bernardo, verwezenlijkt, zoals staat beschreven in het schitterende hoofdstuk vier. Dit hoofdstuk is, in zijn bijna wrede concisie, exemplarisch, zowel voor het personage Paulo Honório, alsook voor de schrijver Graciliano Ramos. Voor mij is het een les in schrijven.

Pas hierna nemen, op São Bernardo, de gebeurtenissen een aanvang. Die geschiedenis kunt u lezen wanneer het boek verschijnt.

[p. 126]

Opmerkingen

1. Omdat arme mensen veel over geld praten, is in dit fragment veel sprake van geld. Nu is het moeilijk ons een idee te vormen van de waarde van de door Paulo Honório genoemde bedragen, vooral in relatie tot de levensstandaard en het prijsniveau in het Brazilië van de jaren '30. Ter verklaring van de genoemde termen diene het volgende: 1 mil-réis (duizend realen; sinds 1942 cruzeiro genoemd) werd verdeeld in 10 tostōes (mv. van tostão). Voor het gemak kunnen we 1 mil-réis ongeveer gelijkstellen met f 1, -; 1 tostão is dus een dubbeltje. 1000 mil-réis (ca. f 1000, -) werd een conto genoemd.

2. Uitgebreidere bio-bibliografische informatie over Graciliano is te vinden in het artikel ‘Het meedogenloze paradijs’ in A. Willemsen, De taal als bril, De Arbeiderspers, 1987 en in het nawoord bij Angst, Coppens & Frenks, 1995.