De Gids. Jaargang 159

[p. 120]

Ton Lemaire
Verloren landschap

Een landschapsgevoelig mens moet er wel onder geleden hebben, hoe na de oorlog het Nederlandse landschap is veranderd. De modernisering van de maatschappij heeft haar stempel ook op de ruimte gedrukt; in de landschappen weerspiegelt zich nu eenmaal de denk- en produktiewijze van mensen. Zo is in twee generaties het landschap in Nederland grondig getransformeerd door huizenbouw, wegenaanleg, ontgrondingen en ontgrindingen, industrieterreinen, ruilverkavelingen, een steeds grootschaliger en intenser landbouw en veeteelt enzovoort, aangezwengeld en versterkt door bevolkingsgroei en toegenomen welvaart. Wellicht nergens zo sterk als in de lage landen heeft een snelle, rigoureuze en vaak meedogenloze modernisering zowel dorpen en steden als het buitengebied van karakter veranderd.

Vanaf ongeveer 1970 zijn meer en meer mensen zich bewust geworden van de wereld die ze bezig waren te verliezen. Inmiddels is het ‘milieu’ al lang een maatschappelijk en politiek erkend probleem geworden, waarmee talloze instanties en personen zich intensief bezighouden. Waarvoor - vind ik zelf - nog steeds weinig aandacht bestaat, is de moeilijk grijpbare, meer mentale of psychische kant van de naoorlogse ingrepen in de ruimte. Ik bedoel: de gevoelens van ontworteling of ontheemding die het gevolg zijn van het verlies aan vertrouwde oriëntatiepunten in de ruimte; een breuk met het verleden zoals dat zijn sporen in het landschap had achtergelaten. Sommigen uit de generaties van na de oorlog hebben hun omgeving zo snel zien veranderen dat ze zich vreemden zijn gaan voelen in hun eigen dorp of stad. Met name het oude cultuurlandschap dat de neerslag was van eeuwen omgang van de mens met de natuur is voor een groot deel verloren gegaan of aangetast. Opgebouwd dankzij de geduldige arbeid van vele generaties boeren, is het door hun nakomelingen in korte tijd afgebroken door de industrialisering van de landbouw. Kortom, de moderne tijd lijkt een landschap voort te brengen zonder geschiedenis, of in ieder geval met een geringe historische diepte.

Natuurlijk, zeker in Nederland bestonden nergens echt natuurlijke landschappen of wildernissen meer. Elk landschap - niet alleen de polder - was altijd al een cultureel artefact omdat het het produkt was van een intensieve interactie tussen mens en natuur. We moeten niet in de fout vervallen om natuur en cultuur abstract tegenover elkaar te plaatsen. Het traditionele cultuurlandschap was juist een aantrekkelijke vergroeiing of synthese van beide, zoals een fruitboom door enting iets kunstmatigs heeft zonder op te houden natuurlijk te zijn. Niet elke ingreep in het landschap is zonder meer te veroordelen, verre van dat. Beslissend zijn het tempo waarin en de schaal waarop ingrepen worden uitgevoerd. Wanneer die een bepaalde maat overschrijden, wordt de harmonie tussen mens en omgeving verbroken en ontstaan de troosteloze cultuursteppen van de industriële samenleving.

Nederland lijkt op het eerste gezicht nog steeds aardig groen te zijn. Alleen de geoefende blik-

[p. 121]

ken van botanici en natuurliefhebbers ontwaren de verarming van de vegetatie en de teruggang van soorten; het ‘gras van weleer’ komt alleen nog voor in beschermde natuurreservaten. Alleen goede waarnemers en/of ouderen zijn zich bewust van wat er verloren ging. Maar de anderen, met name de jongeren die het vroegere landschap niet hebben gekend, zijn zich niet bewust van het verlies. Dat is niet alleen onvermijdelijk, maar kan zelfs nuttig zijn: wanneer de jongere generatie alleen maar in nostalgie zou terugverlangen naar de luister van het oude landschap, zou hun leven er niet gemakkelijker op worden. De meesten ondergaan de huidige toestand als normaal en natuurlijk en beseffen dus niet wat de prijs is voor de ontwikkeling van de welvaartsmaatschappij. Door de schaarste aan tekens die in hun omgeving naar een verder verleden verwijzen, kan een generatie opgroeien met weinig historisch besef en zonder historische wortels, die des te beter is aangepast aan een (postmoderne) consumptiemaatschappij.

In weinig landen is het landschap zo rigoureus door menselijke hand en machine gepland, geordend, herordend en ingericht als in Nederland. Maar ook in weinig landen is het besef van het mogelijke verlies en van de milieuproblematiek in al zijn aspecten zo sterk ontwikkeld als juist hier. Elke hectare grond is geïnventariseerd en onderzocht, bestemd en bestreden, en verenigingen en actiegroepen strijden verbeten voor het behoud van elke snipper natuurgebied.

Sinds kort is het idee van ‘natuurontwikkeling’ gelanceerd en dermate snel aangeslagen dat ik er wantrouwig van word. Er lijkt een frisse wind te waaien nu gebleken is dat ook natuur te ‘ontwikkelen’ en dus te creëren is. Een nieuwe generatie natuurbeschermers is het moe om te redden wat er te redden valt en in spijt terug te zien naar een zoveel rijker verleden. Men wijst erop dat we niet alleen oog moeten hebben voor wat er verloren is gegaan, maar ook voor wat zich nú aan het vormen is. Zelfs door grootschalige ingrepen kunnen verrassend rijke natuurgebieden ontstaan, zoals de Oostvaarderplassen. Grote projecten worden denkbaar zoals het ten dele vrijlaten van de loop van sommige grote rivieren, waardoor zich een soort oerlandschap kan ontwikkelen, met oeverbossen en al. Bij nadere beschouwing verbaast het me niet dat dit idee in enkele jaren erg populair is geworden. Want alleen al in het begrip ‘natuurontwikkeling’ klinkt het vertrouwde idioom door van een maatschappij die beweging, verandering en ‘vooruitgang’ tot haar ideologie heeft. Wat is er prettiger voor een maatschappij die van maakbaarheid en beheersbaarheid haar leidende ideeën heeft gemaakt dan te ontdekken dat ook de natuur te ontwikkelen en dus te maken is! In plaats van voortdurend de klaagzang te moeten aanhoren over een natuur die bedreigd wordt door een gulzige en grove samenleving, kan ze nu zélf natuurgebieden voortbrengen en laten ontstaan, zoals projectontwikkelaars in staat zijn hele wijken uit de grond te stampen.

Zonder dat ik hiermee de potentieel goede kanten van ‘natuurontwikkeling’ wil ontkennen, wil ik waarschuwen om er niet te veel van te verwachten. Want wat natuurontwikkeling met natuurvernietiging gemeen heeft, is het buiten spel zetten van de geschiedenis van het landschap. Vanuit dit perspectief gezien is natuurontwikkeling slechts een variant binnen de categorie grootschalige en snelle ingrepen zoals ruilverkavelingen, afgravingen, ontgrindingen enzovoort, die een breuk betekenen met het langzaam gegroeide geheugen van het landschap en dus discontinuïteit veroorzaken. Het lijkt erop dat we zo op weg zijn naar een ruimtelijke dichotomie: enerzijds de geürbaniseerde landschappen en de steppen van de moderne landbouw, anderzijds de natuurreservaten en de quasi-wildernissen die door ‘natuurontwikkeling’ zijn gecreëerd. Wat daarbij verdwijnt is het levende cultuurlandschap, tot voor kort de dragende grond van onze bestaanswijze, nu gemangeld en versnipperd. Bedreigd wordt zodoende het geheugen van het landschap waarvan de tekens en oriëntatie-

[p. 122]

punten - neerslag van een gelukte vergroeiing van natuur en geschiedenis - gaandeweg worden uitgewist door een type mens dat steeds minder voeling heeft met zijn verleden en die dat weerspiegeld ziet in de lege landschappen waardoorheen de autowegen hun rechte banen trekken. Elke maatschappij krijgt zo de landschappen die ze verdient.

Toch bestaat er bij veel mensen een levendige interesse voor de geschiedenis van streek of stad. Regionale historische verenigingen bloeien, velen verzamelen oude ansichten van hun omgeving of verdiepen zich in genealogie en archeologie. We kunnen dit ook interpreteren als een reactie op het verloren gaan van veel vaste referentiepunten, als een belangstelling die gewekt is door de snelle veranderingen in de woon- en leefomgeving tengevolge van de modernisering. Wanneer de dorps- en stadsgezichten en de landschappen van vroeger haast onherkenbaar zijn veranderd of verdwenen, bestaan ze in ieder geval nog als afbeelding of in boeken. Hoe armer de natuur, des te rijker worden de boeken over de natuur. Hoe groter de breuk met het levende verleden, des te dikker worden de boeken over de geschiedenis.

Iets dergelijks overkomt de archeologie. Juist door de grote ingrepen in het landschap heeft de archeologie in Nederland een sterke impuls gekregen. Hoeveel graven en grafheuvels, hoeveel sporen van nederzettingen en kampementen zijn er wel te voorschijn gekomen tengevolge van huizenbouw, wegenaanleg en ontgrondingen? De vaderlandse archeologie heeft zich daardoor na de oorlog zowel in de breedte als in de diepte goed kunnen ontwikkelen. Dat lijkt alleen maar toe te juichen, totdat we ons realiseren dat daarbij kennis en vernietiging hand in hand gaan. Want om het verre verleden werkelijk te kunnen kennen, moet onherroepelijk de aangetroffen toestand worden verstoord. Elke opgraving, hoe zorgvuldig ook uitgevoerd, kan alleen de sporen van het verleden blootleggen en het bodemarchief lezen door de sporen te vernietigen, of in ieder geval ze los te maken van hun oorspronkelijke landschappelijke context. Om de geschiedenis van het landschap te achterhalen moet de moderne mens als archeoloog het landschap zélf zijn verleden ontnemen. De boeken, archieven en musea worden steeds rijker en voller, terwijl het landschap zelf leeg achterblijft. De paradox is dus dat het landschap eerst zijn verleden moet verliezen om het via de wetenschap als geschiedenis terug te krijgen.

Overal waar grote ingrepen in het landschap worden uitgevoerd, worden de archeologen gewaarschuwd om tijdig eventuele archeologische sporen te bergen en te interpreteren. De eventuele aanleg van de omstreden Betuwelijn zal ongetwijfeld werkgelegenheid voor hen opleveren. Maar door ze in te schakelen wordt ongemerkt de zoveelste grote ingreep in het landschap gelegitimeerd. Zo zijn archeologen op een onverwachte manier toch ingeschakeld bij en medeplichtig aan de modernisering en onthistorisering van het landschap.

De bewandelbaarheid van de nieuwe landschappen is sterk verminderd. Zeker, er wordt nog steeds veel gelopen, getrokken en getrimd. Maar de eigenlijke kunst van het wandelen is intussen steeds moeilijker geworden. Het is het vermogen om zich in alle rust en aandacht te laten meevoeren over de juiste paden, die naar het hart van het landschap leiden en waardoor onze band met de omgeving wordt versterkt. Bewandelbaar is een landschap als het geleding, afwisseling, schaal en intimiteit vertoont, uitgedrukt in een netwerk van voetpaden en veldwegen. Het oude cultuurlandschap bood dit alles in hoge mate. Zoals gezegd is juist dit type landschap aan het verdwijnen, parallel aan de achteruitgang van de traditionele boerenstand door wiens werk en leefwijze het was gevormd. Bijna geruisloos is in Nederland deze boerenstand opgevolgd door moderne, industrieel ingestelde boeren. Deze breuk met de oude boerenwereld, een rurale cultuur van enkele millennia oud, is zichtbaar in de ons

[p. 123]

omringende ruimte. Zij maakt ons tot vreemden op de plekken en plaatsen van weleer en snijdt ons tegelijk af van het oude landschap en zijn geschiedenis.

Hoe weldadig kan het dan zijn om te wandelen in andere landen, waar de modernisering van landbouw en buitengebied (nog) niet zo rigoureus is gerealiseerd als in Nederland. Ik heb daar vaak het gevoel van herkenning, van iets dat deed denken aan de luisterrijke landschappen van mijn jeugd die inmiddels zijn volgebouwd, verkaveld of door een weg doorsneden. Zijn er onder de miljoenen toeristen die over Europa uitzwermen wellicht mensen die buiten eigen land compensatie zoeken voor wat ze missen in de geestloze en geschiedloze landschappen van Nederland?

Ongetwijfeld zullen sommigen tegenwerpen dat ik vastzit aan de landschappen van weleer en daardoor dus aan een historisch bepaalde vorm van de interactie tussen mens en natuur. Zou ik moeten proberen me meer open te stellen voor de nieuwe landschappen die ontstaan? Zijn de traditionele tegenstellingen natuurlijk/kunstmatig en natuur/cultuur enigszins achterhaald? Mens en natuur kunnen toch op vele verschillende wijzen partners zijn? In plaats van nostalgisch achterom te kijken naar wat verloren is of verloren dreigt te gaan, moet ik misschien uitzien naar de veelvormige en verrassende landschappen van een postmoderne cultuur. Ik moet meer vertrouwen hebben in de geschiedenis van de mens/natuur-verhouding zoals die zich nú voltrekt, in plaats van me te hechten aan de verschijningsvormen van een voorbije geschiedenis. Misschien is er wel een nieuw type mens nodig dat niet meer belast en gehinderd wordt door de herinneringen aan de landschappen van zijn jeugd! Maar ikzelf kan het niet helpen dat op mijn wandelingen mijn voeten onwillekeurig de paden volgen die leiden naar de resten van het oude cultuurlandschap, en de wegen vermijden die toegang geven tot de ruimten die ontstaan zijn door de werking van de moderne maatschappij.