De Gids. Jaargang 159

[p. 85]

[Nummer 2]

J. Heymans
De moed om cyborg te zijn
De utopische techniekfilosofie van Hans Achterhuis

Afgaande op het omslag had de essaybundel Natuur tussen mythe en techniek van de politiek en sociaal filosoof Hans Achterhuis ook over stervensbegeleiding of iets anders uit de zachte sector kunnen gaan. Er prijkt een stemmige foto van een bos op. Het is onmiskenbaar herfst. De bomen staan als rouwende reuzen achter elkaar. Roestbruine tinten. Toch heeft het afgebeelde bos iets bijzonders, iets onnatuurlijks bijna. Het is overduidelijk aangelegd, met technologische hulpmiddelen gemaakt. Dat viel Anne Scheinberg, de Amerikaanse vertaalster van Achterhuis' omvangrijke studie Het rijk van de schaarste (1988), onmiddellijk op toen zij de kloeke bundel Natuur tussen mythe en techniek onder ogen kreeg. Een Europeaan zal dat artificiële karakter van een bos niet of nauwelijks opmerken, omdat de hele natuur in de Oude Wereld eigenlijk gemaakt is, maar een Amerikaan is nog vertrouwd met de betrekkelijk ongerepte wildernis. Daarmee laat het omslag in één oogopslag zien wat de kern van Achterhuis' boek is: moeder Natuur lijdt onder de technische vooruitgang, maar zij heeft misschien wel diezelfde technologische ontwikkelingen nodig om te kunnen overleven. Met andere woorden: de relatie tussen moderne techniek en milieucrisis is op z'n minst omstreden. Sommigen verklaren de techniek ronduit schuldig aan de ‘teleurgang’ van natuur en milieu, anderen verwachten er voor de oplossing van de milieuproblematiek alle heil van. De wens om de mythe van moeder Aarde terug te vinden staat haaks op de technical fix, het geloof dat de technologie de problemen die zij deels zelf geschapen heeft, uiteindelijk altijd kan oplossen.

Op dit spanningsveld tussen milieu en techniek hebben de elf essays in Natuur tussen mythe en techniek betrekking. Deze bundel begint met een hooggestemd essay over de mythe van de boom des levens en een opvallende inaugurele rede aan de Landbouwuniversiteit Wageningen: ‘Van Moeder Aarde tot ruimteschip: humanisme en milieucrisis’. Ook het bekende referaat De illusie van groen (1991), dat eerder in de reeks ‘De technologische cultuur’ van uitgeverij De Balie verscheen en in ‘no time’ uitverkocht raakte, staat erin. Evenals een vertoog getiteld ‘De moralisering van de apparaten’, waarvan de titel een publicitair uiterst gevoelige metafoor is gebleken. Een denkbeeld dat Achterhuis aan de Franse wetenschapssocioloog Bruno Latour heeft ontleend. Bekende voorbeelden van technische snufjes die moraliteit kunnen beïnvloeden, zijn de uitentreuren aangehaalde tourniquet bij de metro-ingangen, die een reiziger alleen doorlaat als hij een kaartje heeft, de snelheidsbegrenzer en de veiligheidsgordel die, indien niet vastgegespt, het dashboard met ergerniswekkende regelmaat doet oplichten en verhindert dat de auto start. Natuur tussen mythe en techniek eindigt met een speciaal voor de bundel geschreven essay, ‘Techniek tussen instrument en droom’, gebaseerd op de colleges die Achterhuis in 1993 gaf in het kader van de Leerstoel Theodore Verhaegen aan de Vrije Universiteit Brussel. Daarin pleit hij, nadrukkelijk aansluitend op ‘de twee culturen’ van C.P. Snow - de literair-filosofi-

[p. 86]

sche en de natuurwetenschappelijke - voor een technologische ontwikkelingscultuur en een bezinningscultuur, die sterker op elkaar zouden moeten worden betrokken.

En passant kondigt Achterhuis in dat laatste essay een nieuw boek aan: een grote filosofische studie over de relatie tussen techniek en utopie. ‘In deze bundel over natuur en techniek ga ik op allerlei vragen in die mij in de loop van de afgelopen tijd werden voorgelegd,’ vertelt Achterhuis. ‘Wat dat betreft zijn al die essays dus gelegenheidsstukken in de goede zin van het woord. A la Günther Anders, de Duitsjoodse denker en activist die zichzelf vooral als gelegenheidsfilosoof zag. Maar Natuur tussen mythe en techniek blijft natuurlijk een bundel, met alle nadelen van dien. Mijn volgende boek moet weer uit één stuk zijn, een fundamentele doordenking van een filosofische vraagstelling: de moderne utopie als een antwoord op de schaarste. Hoe invoelbaar en sympathiek ik de openheid van Anders en de Amerikaanse techniekfilosoof Lewis Mumford ook vind, ik zou niet kunnen leven zonder de fundamentele doordenking die verder reikt dan het ingaan op een korte-termijnvraag.’

Tussen de ‘gelegenheidsstukken’ door heeft Achterhuis, bij wijze van cesuur, een zestal columns uit onder meer de Ingenieurskrant en het Technisch Weekblad opgenomen. Vooral op de column over Airmiles is hij wel ‘een beetje trots’. Achterhuis: ‘Zes maanden voordat die Airmiles-actie begon, probeerde de milieubeweging Albert Heijn en abn amro al aan te pakken. Toen vermoedde ik al dat die affaire anders dan gedacht zou aflopen. Want de hoofdprijs van een door de Novib gevoerde actie voor het behoud van het tropisch regenwoud was... jawel, een vliegreis naar Brazilië. Wat de zelfbenoemde zedenmeesters van de duurzaamheid wel mogen, mogen het bedrijfsleven en de gewone consument niet.’ Een andere column schreef hij naar aanleiding van de reacties die hij op zijn pleidooi voor de moralisering van apparaten heeft gekregen, veelal reacties waarin Achterhuis als aanhanger van de technical fix wordt gezien: ‘Dat gaat me toch echt veel te ver. Ik wil gewoon begrijpen hoe de techniek de mensen kan veranderen. In sommige van die reacties klonk zelfs een merkwaardig moralisme door: jammer dat de techniek het gedrag van mensen kan veranderen, want dan kunnen wij ze niet meer bekeren. Typisch Nederlands.’

Prof. dr. H.J. Achterhuis (Hengelo, 1942) die theologie en filosofie in Utrecht en Straatsburg studeerde, promoveerde bij Roger Mehl op een studie van de Franse schrijver-filosoof Albert Camus. De Nederlandse versie van zijn in het Frans geschreven proefschrift verscheen onder de titel Camus, de moed om mens te zijn (1969). In zijn boek Natuur tussen mythe en techniek komt Achterhuis nog even op dat proefschrift terug. Hij suggereert dat een mogelijke titel van een techniekfilosofische studie zou kunnen luiden: ‘De moed om cyborg te zijn’. Een even beangstigende als geruststellende titel. ‘Stel dat die titel verschijnt,’ zegt Achterhuis, ‘dan zou dat toch hét boek over utopie en techniek zijn. Met de nadruk op cyborg, omdat de cyborg een kunstmatig wezen is dat vooral in science fiction-films en literatuur naar voren komt. Als een vreselijk visioen. In zo'n boek zou ik willen onderzoeken hoe reëel dat toekomstbeeld is. Zijn de mensen nu al cyborgs? Voor mij is Karin Spainks introductie bij het Cyborg Manifest (1994) van Donna Haraway belangrijk. Daarin zegt ze: we zijn al cyborgs, want reeds gekoppeld aan allerlei apparaten: bril, gebit, pacemaker... En af en toe moeten we even terug voor periodiek onderhoud. Dat cyborg-concept wil ik niet bij voorbaat verwerpen.’

Na zijn dissertatie heeft Achterhuis een aantal spraakmakende boeken gepubliceerd, waarvan ‘de onverbiddelijke welzijnskraker’ De markt van welzijn en geluk (1979) en Arbeid, een eigenaardig medicijn (1984) het bekendste zijn geworden. Die boeken achtervolgen hem nog steeds, en daar wordt hij wel eens ‘een beetje moe’ van. Hij heeft zoveel andere dingen gedaan en geschreven. Bij voorbeeld: de breed opgezette filosofische studie Het rijk van de

[p. 87]

schaarste. Van Thomas Hobbes tot Michel Foucault, die algemeen als zijn hoofdwerk tot nu toe wordt beschouwd. Daarnaast schrijft Achterhuis allerhande artikelen, niet alleen voor vaktijdschriften, maar vooral ook voor dag- en weekbladen: ‘Mijn Nieuwe Kerk-lezing over de moraliteit van de techniek is in Socialisme en Democratie (1995/1) verschenen, terwijl ik dat stuk ook in een vaktijdschrift kon publiceren. Ik heb voor Socialisme en Democratie gekozen, omdat het dan ook in de PvdA doorwerkt. Ik heb heel veel reacties uit die hoek ontvangen, met als gevolg dat er een openbare discussie in dat blad ontstond. Dat interesseert me meer dan een publikatie in een smal filosofisch tijdschrift. Ik beschouw het als een taak van een filosoof om voor een breder publiek dan de eigen vakgenoten te publiceren. Mits het maar kwaliteit heeft.’

Zelf neemt Achterhuis - wiens opvattingen in de bundel Natuur tussen mythe en techniek, tot zijn spijt, zoveel controversiëler worden afgeschilderd dan ze feitelijk zijn - als filosoof graag de houding van een politiek dier aan: ‘Daarmee bedoel ik: het ontwikkelen van een gevoel voor de realiteit die in de politiek aanwezig is, maar ik wil daar zelf geen enkele rol in spelen. Ik heb contacten met een aantal wetenschappelijke bureaus van politieke partijen, zoals de PvdA en D66. Dat vind ik belangrijk, maar ik wil een volstrekte zelfstandigheid behouden. Ik ben geïnteresseerd in hoe het er in de maatschappij aan toegaat, welke processen zich afspelen, waar de mogelijkheden liggen, maar tegelijk wil ik daar ook graag een gefundeerde kritiek op kunnen leveren. Op het gebied van de politiek is Machiavelli een van mijn geliefde auteurs. Prachtig vind ik het, zoals hij in Il Principe beschrijft hoe je een stadstaat met liegen en bedriegen, maar net niet over de schreef gaan, op de been houdt. Niet dat ik dat zelf allemaal doe, maar ik begrijp het heel goed.’

In 1990 keerde de politiek en sociaal filosoof Achterhuis, die inmiddels bijzonder hoogleraar in de milieufilosofie aan de Landbouwuniversiteit Wageningen was geworden, naar zijn geboortestreek Twente terug. Daar werd hij hoogleraar in de algemene wijsbegeerte aan de Universiteit Twente, alwaar hij in de herfst van 1992 zijn inaugurele rede hield: ‘Technologie en filosofie: beeld en werkelijkheid’, de eerste aanzet tot de ontwikkeling van een hermeneutiek van de technologische ervaring. Achterhuis: ‘Het techniekfilosofische programma dat ik in mijn oratie heb uiteengezet, staat nog steeds overeind, maar in literair opzicht was die rede geen hoogtepunt. Het was te veel op een speciale gelegenheid en een bepaald publiek geschreven.’

Sinds zijn oratie aan de Universiteit Twente is Achterhuis zich steeds meer als techniekfilosoof gaan profileren. Dat heeft hem in sommige kringen de naam opgeleverd een modieus filosoof te zijn die maatschappelijke ontwikkelingen vooral kritisch volgt om snel de vinger op de zere plek te kunnen leggen. ‘Voor dergelijke kritiek ben ik behoorlijk gevoelig,’ merkt Achterhuis op. ‘Ik heb altijd het gevoel gehad dat ik juist tegen de stroom in roeide. Ik had misschien wel enigszins een idee wat er op bepaalde gebieden van de maatschappij speelde, maar modieus meepraten... nee! Wat ik naar aanleiding van mijn boek over het welzijnswerk allemaal niet naar mijn hoofd geslingerd heb gekregen, dat was niet mis. Het zelfde geldt voor mijn bijdrage in Als de dood voor het leven - dat schotschrift van Willem Jan Otten cum suis over die Hoge Raad-zaak van de Haarlemse psychiater Chabot die zijn vijftigjarige patiënte Nelly Boomsma professioneel bij haar zelfmoord heeft geholpen - en ook voor een paar lezingen in Natuur tussen mythe en techniek. Mijn Wageningse oratie was niet in de lijn van de Landbouwuniversiteit, die streek heel wat mensen tegen de haren in. Ik heb Vandana Shiva, die nu in de Ecology-beweging bekend is, toen in Nederland geïntroduceerd. In haar aangrijpende boek Staying Alive (1989) beschrijft zij hoe in de derde wereld de film van de moderne westerse geschiedenis in een versneld tempo, met een geweldige intensivering

[p. 88]

van de gebeurtenissen, wordt afgedraaid. Met alle gevolgen van dien... van de vernietiging van de natuur tot de degradatie van vrouwen. En ik aarzel ook niet om uit te spreken dat ik de Mexicaanse filosoof Ivan Illich als mijn leidsman erken. Dan krijg je ook weer allerlei mensen over je heen. Natuurlijk, ik heb een gevoeligheid voor maatschappelijke ontwikkelingen en ik heb me in de laatste jaren ook nadrukkelijker in de techniekfilosofie verdiept, maar dat beschouw ik als een positieve ontwikkeling.’ Toen Achterhuis naar Twente kwam, werd hij met allerlei nieuwe vragen op het gebied van de technologische cultuur geconfronteerd: ‘Ik vind het een goede zaak dat je daarop ingaat. Pas als je de technologische ontwikkelingen serieus neemt en niet a priori verwerpt, kun je immers vraagtekens bij de overheersing daarvan stellen. Doe je dat niet, dan zit je in een positie waarin je de moderne samenleving eigenlijk niet goed meer begrijpt. “Belangeloze nieuwsgierigheid”, zo heb mijn houding als techniekfilosoof wel eens bestempeld.’

Als aanzet tot een Nederlandse techniekfilosofie voerde Achterhuis de redactie van De maat van de techniek (1992), een jubileumboek, omdat het de duizendste uitgave van uitgeverij Ambo was. Te zamen met ethicus Paul van Dijk en sociaal filosoof Pieter Tijmes geeft Achterhuis in De maat van de techniek een kritisch overzicht van het ideeëngoed van zes buitenlandse techniekfilosofen: Jacques Ellul, Martin Heidegger, Günther Anders, Hans Jonas, Arnold Gehlen en Lewis Mumford. In zijn inleiding bij die bundel kiest Achterhuis Het nieuwe Atlantis van Francis Bacon als vertrekpunt, een geïdealiseerde samenleving waarin de technische verworvenheden vooral zijn gericht op de vermeerdering van gezondheid, macht en rijkdom. Bacons utopie lijkt verdacht veel op de moderne technologische cultuur: een consumptieparadijs, een overvloedsmaatschappij, overstelpt door technologischwetenschappelijke weldaden. Met name de anti-utopisten Mumford, Jonas en Ellul hebben de groei van de science-based technologies in verband gebracht met het utopiebegrip, met alle angstprofetieën en apocalyptische rampscenario's van dien. Ellul stelt bij voorbeeld heel nadrukkelijk dat de moderne mens niet meer in een biotoop leeft, maar in een technotoop, een technologisch milieu dat geen grenzen schijnt te kunnen stellen aan de machtsdrift van de mens. En Achterhuis deelt Elluls opvatting, al wijst hij een technologische cultuur niet bij voorbaat als een grote nachtmerrie af. De samenhang tussen techniek en utopie is, tegen de achtergrond van de moderne ideeën over vooruitgang, ook gedurig het leidmotief in de bundel Natuur tussen mythe en techniek: de vraag naar de beheersbaarheid en maakbaarheid van de moderne samenleving door middel van technische middelen, de gevolgen daarvan, en de vergelijking met klassieke en modernere utopieën.

Hoe is de Twentse filosoof op het idee gekomen om een actuele techniekfilosofie te schragen op het aloude utopiebegrip? Achterhuis: ‘Aan het einde van 1990 organiseerde de faculteit der wijsbegeerte aan de Rijksuniversiteit Utrecht een symposium over utopieën. Daar werd ik voor gevraagd, en dat vond ik wel leuk, want ik dacht dat ik vrij utopisch was gericht. Terugkomend van twee conferenties over schaarste en ecologie op de Pennsylvania State University, las ik toen in een Amerikaanse Greyhound-bus het boek Ecotopia, de beroemde ecologische utopie van Ernest Callenbach. In dat Ecotopia, gesitueerd in het noordwesten van de Verenigde Staten aan het einde van deze eeuw, waren allerlei idealen van mijzelf op het gebied van alternatieve technologie en kleinschaligheid verwerkelijkt, maar tegelijkertijd drong zich het gevoel bij mij op dat ik daar nooit zou willen wonen. Wat een vreselijke samenleving! Toen was natuurlijk de vraag: waarom wil ik dan niet in Ecotopia of een van die andere utopia's wonen? Daarop heb ik op dat congres in Utrecht een eerste antwoord gegeven. Ik kreeg steeds meer zicht op het totalitaire karakter van utopieën. Daar zijn als blauwdruk allerlei idealen verwerkelijkt, maar

[p. 89]

dusdanig dat er geen mogelijkheden tot afwijking of ontwikkeling van dat ideaal zijn. Ik heb in Utrecht een nogal scherp verhaal tegen utopieën gehouden, waarop ik een - op mijn persoon gerichte - oppositie uit de zaal kreeg te verduren die ik totaal niet had verwacht. Ik spreidde het zwartste van het zwartste conservatisme tentoon en ik gaf alle idealen en toekomstgerichtheid op. Ik viel alle bewegingen aan waar ik zelf deel van uitmaakte. Wat is er toch met utopische werkelijkheden aan de hand dat ze kennelijk zoveel emoties kunnen oproepen? Toen heb ik veel van die utopische sleutelteksten herlezen. En ik ontdekte dat zelfs in de meest vriendelijke utopie geen verhalen kunnen worden verteld. Literatuur is altijd verboden, te beginnen in Politeia van Plato. Dat is zelfs het geval in dat mooie News from Nowhere van William Morris, de meest ecologische utopie die ik ken. Naar mijn gevoel hebben Aldous Huxley en George Orwell in respectievelijk Brave New World en 1984 de utopie hernomen, louter en alleen door haar vanuit een personage te schrijven dat een individuele keuze maakt. Wie een andere bril dan die van een utopist opzet, ziet niet hoe gelukkig iedereen is, maar hoe vreselijk de geïdealiseerde samenleving eigenlijk blijkt te zijn.’

Volgens Achterhuis, die sinds hij als techniekfilosoof de wereld tegemoettreedt bepaald minder bang voor utopieën is geworden, omdat de mensen er toch weerbarstiger mee blijken om te gaan - ‘denk maar aan de marxistische experimenten’ - kunnen alle moderne utopieën als een antwoord op de schaarste worden beschouwd: ‘Alles wat ik in Het rijk van de schaarste als schaarste heb beschreven, het lijden van de mensen, de rivaliteit tussen hen, is afwezig in een utopische werkelijkheid. De ambivalentie van de schaarste wordt niet geaccepteerd door de schrijvers van utopieën. In die samenlevingen is schaarste daarom altijd expliciet overwonnen, en doorgaans met behulp van technische middelen. Er is overvloed. Dat is al in de klassieke utopia's van Plato en Thomas More het geval. Ik vraag me af welk licht de utopie als antwoord op de schaarste werpt op het moderne vooruitgangsdenken dankzij techniek en maakbaarheid.’

In ieder geval is het utopische schrikbeeld van de panoptische werkelijkheid van Michel Foucault, waarbij de maatschappij voortdurend ongezien wordt bespied - zoals in een gevangenis - in de ogen van Achterhuis lang niet zo erg als de Franse filosoof doet geloven: ‘De gezondheidszorg en het onderwijssysteem zijn tengevolge van computertechnologische ontwikkelingen in de moderne westerse samenleving al voor een groot deel panoptisch ingericht. Daar is natuurlijk wel allerlei kritiek op te leveren, bij voorbeeld de onmogelijkheid van een effectieve controle, maar in essentie maakt niemand er toch bezwaar tegen. De vraag is alleen hoe ver het primaat van de technologie in een samenleving moet worden doorgevoerd. Want in extremo leidt dat tot een utopie. Ik geloof best in de stuurbaarheid van de samenleving en bepaalde stukjes daarvan zijn stellig maakbaar, zoals de veiligheid van mensen. Maar een samenleving waarin alles maakbaar is... dat zou vreselijk zijn, een totalitaire staat. In dit verband heb ik een schuld aan Hannah Arendt: in elke samenleving is er sprake van handelen in haar zin. Dat handelen vindt plaats in het netwerk van menselijke relaties. Daarin worden daden gesteld en woorden gesproken: verhalen verteld. Zo laten mensen zich aan elkaar zien. Een technische benadering als ideaaltype kent alleen maar het planmatige woord als een één-op-éénrelatie met de werkelijkheid. Dat moet ook wel, want anders storten de bruggen in. Misschien veranderen de mensen daardoor, omdat het werkt, maar volstrekt doorgetrokken naar de utopische situatie wordt dat een vreselijke werkelijkheid. Daar moet de literatuur dan als tegenwicht gaan dienen. De natuur is veel maakbaarder dan een samenleving, maar zelfs dan komt er niet precies uit wat we wilden. Wij hebben het allemaal gemaakt, maar dat is gelukkig nog steeds een proces geweest dat niet aan blauwdrukken heeft beantwoord.’