De Gids. Jaargang 159

[p. 28]

Stefan Hertmans
Luisteren of ontluisteren?
Over de dichter Saint-John Perse

De hedendaagse lezer kijkt meestal bevreemd en met iets van afkeer naar de retorische kracht van de lange cycli gedichten die de Franse dichter Saint-John Perse bij elkaar schreef. Brede, letterlijk atmosfeer scheppende gedichten over sneeuw of regen, een hoogst persoonlijke en vreemde versie van de Anabasis, een cyclus van meer dan 120 pagina's over de wind...

Door de bezwerende, vage kracht van deze lange regels, eindeloze incantaties, aanroepingen en uitroepen, en al evenzeer door het onderwerp, is hij geneigd deze poëzie gauw weer terzijde te leggen: winden die over de vlakten razen en alles wegvegen - hoe maak je uit een dergelijk onderwerp poëzie die niet vreselijk kitscherig is of, nog ondraaglijker, na twintig regels stikt in de clichés en holle overdrijvingen?

Toch lijkt dat precies de richting te zijn die Saint-John Perse in het grote gedicht Vents uit wil: een lang lofdicht op de zuiverende kracht van de wind schrijven en met die overdrijving de lezer boeien. Om tot iets dergelijks te komen, moeten de typische ingrediënten van zijn poëzie aanwezig zijn, met name: de toon van het lofdicht gecombineerd met merkwaardig concrete aandacht voor details (hij schreef ook een cyclus met de titel Eloges), de sjamanistische roes van de ontdekkingsreis, de ‘brede’ metafoor die van de wind een beeld van de geschiedenis, ja zelfs de politiek kan maken.

Hoe tijdeloos en incanterend deze poëzie ook wil klinken, Saint-John Perse is niet zo maar een archaïsch dichter. Hij voelde zich verwant met het cultuurkritische dichtwerk van T.S. Eliot en was zich sterk bewust van het ‘statement’ dat hij met zijn wereldvreemd ogende gedichten maakte. Zo heeft men wel gewezen op de ‘mannen van stro’ uit het eerste gedicht, die een duidelijke echo lijken van Eliots ‘We are the hollow men...’

Bij nader toezien, en daar is vertalen een goede aanleiding toe, blijken de retorische principes in deze gedichten te steunen op een uiterst nauwgezette en oplettende omgang met de Franse taal. Op het eerste gezicht hebben heel wat versregels weinig met elkaar te maken en worden we geconfronteerd met louter opeenvolgingen van beelden. Maar wanneer je de betekenis van het centrale begrip uit zo'n regel gaat opzoeken in het woordenboek, dan blijkt er vaak een derde of vierde betekenis voorhanden te zijn, die niet ter zake deed in de vorige regel, maar die in de volgende wordt opgepikt, waardoor een betekenissprong ontstaat die alleen door het nauwgezet kennen van meerdere betekenissen van eenzelfde woord begrepen en verantwoord kan worden. De schijnbare associaties blijken dan te steunen op een diepgaande kennis van de veelduidigheid van woorden. Het is uiteraard vaak onmogelijk om die dubbele betekenis ook in een vertaling duidelijk te maken. De Oostenrijkse dichter Von Hofmannsthal beweerde daarom dat de poëzie van Saint-John Perse niet vertaald kan worden, alleen maar geparafraseerd in een andere taal.

Als het werk van Saint-John Perse wordt inge-

[p. 29]

leid, wordt steevast gewezen op het feit dat hij zijn kinderjaren op het eiland Guadeloupe heeft doorgebracht. Het beeld van de natuur daar heeft zijn hele poëtische werk en zelfs zijn wereldbeeld beheerst, niet alleen als hij al lang in de Bordeaux woonde, maar ook nog als hij naar de Verenigde Staten verhuist. Hij schrijft daar belangrijke cycli als Pluies (Georgia 1943) en Neiges (New York 1944). Niet dat het steevast letterlijk over die paradijselijke ervaringen uit zijn jeugd gaat, maar de geëxalteerde natuurbeschrijving zou wellicht nooit zo'n rol zijn gaan spelen als Saint-John Perse onder een Parijse hemel was opgegroeid. Misschien is de toon van het loflied - niet bepaald een voor de hand liggende toonhoogte in de moderne poëzie - ook uit die fundamentele ervaring voortgekomen.

Vents exploreert het Noordamerikaanse continent met een soort sjamanistisch gevoel voor het ‘ontdekken’ van plaatsen en ruimten; de wind die Saint-John Perse over het continent laat waaien, steekt overal zijn neus in, hij woelt alles om, hij legt alles bloot en veroorzaakt zo een visionair beeld: alsof de ingewanden van de wereld naar buiten worden geblazen. Het lijkt een wind van het laatste Oordeel te zijn. Maar omdat alles benoemd moet worden wat aangeraakt wordt, ontstaat ook een soort poëtische inventaris van de hele wereld: markten, pleinen, mensen, vruchten en dieren, intieme details, het verborgen kwaad, de hypocrisie en de tevergeefs gekoesterde hoop. Het benoemen van de dingen wordt op die manier een incantatie, die op meerdere plaatsen herinnert aan de poëzie van Walt Whitman.

Het is boeiend om Saint-John Perses lyrische beschrijving van die natuurelementen te leggen naast wat iemand als Derek Walcott ermee doet - een andere dichter die niet bepaald bang is van breed opgezette poëtische projecten: zijn Omeros overtreft in lengte alle cycli van Saint-John Perse. Maar anders dan bij Saint-John Perse lezen we bij Walcott op een gegeven ogenblik dóór omwille van de verhaallijn in het gedicht. Wanneer de schitterend beschreven, alles verwoestende storm opsteekt die Walcott beschrijft (nota bene op een eiland in de buurt van Saint-John Perses Guadeloupe: Sint-Lucia), ervaren we die gebeurtenis als een schakel in een geheel. Bij Saint-John Perse echter is er niets anders dan dit waaien en bewegen, eindeloos, en de mijmerende reflectie, als van een oude profeet. Geen verhaal of intrige bij hem: enkel evocatie, directe aanwezigheid van dingen en naamloze mensen, een uit zijn oevers tredende oceaan van tekens, symbolen, obsessies en vergeten dingen.

Bij Walcott wordt de wind een symbool voor zuivering, hij wordt getemd, krijgt een plaats en een betekenis toegewezen, hij gaat liggen, de zon breekt door en de nog natte, half gebroken palmen glinsteren al weer in het van zilt doordrenkte zonlicht. Bij Saint-John Perse lijkt het waaien niet te temmen, het is ook geen schakel in een verhaal, het is alles tegelijk, het is als het ware de enige grote, schrale beweging van de wereld. Dat maakt dat de wind bij Saint-John Perse een metafoor wordt voor tijd en geschiedenis. Niet bepaald origineel misschien, maar de manier waarop het gebeurt is overweldigend en radicaal. De wind in Saint-John Perses gedicht is letterlijk voorbij goed en kwaad; met een superieure onverschilligheid bestookt hij mensen, steden en landschappen. Met een soevereiniteit die alleen maar beantwoord kan worden met geduld en de vaste wil om het uit te houden. Die soevereiniteit is natuurlijk een typisch produkt van de verbeelding van een generatie modernisten die nog voortkwamen uit aristocratische milieus, waar de superieure gelijkmoedigheid van Nietzsche tegenover het lot van mensen en tijden schering en inslag was. In die zin is Walcott veel democratischer: hij leeft zich in in zijn luizige matrozen en hun bloedmooie Caribische Helena. Saint-John Perse daarentegen lijkt van op de ark van Noach toe te kijken. Dat hij van daaruit de dingen kan ‘bezingen’, is natuurlijk logisch; de distantie stelt hem in staat een gelijkmoedigheid te vinden die de dingen en mensen uiteindelijk een tijdeloze, duistere

[p. 30]

luister verleent. De cyclus Vents (waarvan hier slechts de eerste drie gedichten in vertaling volgen) vormt zo een ode aan een dreigende, nieuwe tijd waarin alle waarden worden weggeveegd. Het is daarom ook niet verwonderlijk dat andere ‘soevereine’ dichters zichzelf in Saint-John Perse hebben herkend en hem met liefde hebben vertaald: Von Hofmannsthal, Rilke (wiens Elegien overeenkomsten vertonen wat deze ‘positie’ van het schrijvend bewustzijn betreft), en bij ons ook Ter Borgh, die de bundel Exil vertaalde. Anders dan de moderne, ironische dichters, is Saint-John Perse geen ontluisteraar van de wereld. Hij is letterlijk nog een ‘luisteraar’, iemand die de dingen luister verleent door ze te benoemen. Hij herstelde daarmee een oude, rituele functie van poëzie in ere: wat door de woorden werd opgeroepen, bestond op een andere, heviger manier.

Opmerkelijk in dit gedicht is het motief van de boom, die in mythische gedaante altijd weer opduikt. Hij is enerzijds de taaie getuige die weerstand biedt en overleeft, anderzijds is hij de ruisende, welsprekende voortbrenger van geheimtaal over het lot van de wereld. Hij is daardoor ook de boom van de taal en de verhalen, de pendant van de altijd fluisterende, babbelende, zingende mensen. Maar hij kan net zo goed plotseling een soort wolk lijken, een dreigende wolk in de vorm van een paddestoel... misschien wel die van Hiroshima (Vents dateert van 1946). De apocalyptische beelden van Saint-John Perse komen evenwel niet altijd zo letterlijk uit de lucht vallen. Toch moeten we deze ‘luisteraar’ met het nodige realisme kunnen ontluisteren en beluisteren om zijn poëzie recht te doen. Dat geeft haar meteen ook haar concrete kracht.