De Gids. Jaargang 158

[p. 836]

Frans W. Saris
Vrouwen zijn beter

Twintig jaar geleden, toen hier meisjes nog niet exact hoefden kiezen, nodigde professor Yvette Cauchois mij uit voor een colloquium op haar Laboratoire Chimie-Physique aan de Rue Pierre et Marie Curie in Parijs. In een zaal met uitsluitend vrouwen werd spoedig duidelijk hoe de door mij gemeten maar niet begrepen resultaten geïnterpreteerd moesten worden. ‘Vrouwen zijn beter,’ antwoordde professor Cauchois op mijn vraag naar de eenzijdige samenstelling van haar laboratoriumstaf. ‘Maar bij ons studeren ze geen natuurkunde,’ zei ik, ‘waarom in Frankrijk wel?’ Zij antwoordde: ‘Dat komt door Irène Joliot-Curie, niet Marie Curie zoals veel mensen denken, maar haar dochter.’

Irène, de oudste van de twee kinderen van Pierre en Marie Curie, is zes jaar als haar ouders de Nobelprijs winnen voor de ontdekking van radioactiviteit. De Curies vormen met de Perrins, Augers en Langevins, beroemde namen in de natuurkunde die ook met de Nobelprijs verbonden zijn, een clan waarin de opvoeding en het onderwijs van de kinderen worden gedeeld. Mede daardoor kan Marie haar onderzoek en onderwijs voortzetten, hoewel haar man door een verkeersongeval op jonge leeftijd om het leven komt. Als Irène 15 jaar is mag ze mee naar Stockholm, waar Marie een tweede Nobelprijs wacht voor haar ontdekking van radium. Besluit zij hier het voorbeeld van haar moeder te volgen en haar in zeker opzicht zelfs voorbij te streven?

De jongste dochter, Eve, vindt dat er in de exacte wetenschap geen eer meer te behalen valt. Zij kiest voor een carrière in kunst en journalistiek, waarmee zij overigens een belangrijke bijdrage levert aan de Curie-legende. Over haar zuster schrijft ze in het blad Marianne: ‘Zij is een geleerde. Zij is de dochter van twee geleerden. Zij is getrouwd met een geleerde. En zij moet wel een heel sterke persoonlijkheid hebben omdat zij een wonder heeft bewerkstelligd: zij lijkt op geen ander, zij imiteert niemand, zelfs niet haar beroemde moeder in wier voetsporen zij schijnt te treden, zowel wat betreft ontdekkingen als het winnen van de Nobelprijs.’

Eve schreef ook de belangrijkste biografie over haar moeder. Marya Sklodowska, de latere Marie Curie, komt in 1891 naar Parijs om er wis- en natuurkunde te studeren. Ze is al vierentwintig want ze heeft eerst zes jaar moeten werken als kamermeisje om haar zuster in staat te stellen in Parijs medicijnen te studeren. In Polen worden vrouwen nog niet tot de universiteit toegelaten. Toch is Frankrijk dan bepaald nog niet vrouwvriendelijk. Hoewel Marie Curie spoedig een van de belangrijkste wetenschappers van het land is, wordt zij pas benoemd aan de Sorbonne nadat haar man overleden is en zij hem kan opvolgen. Als zij zich kandidaat stelt voor het lidmaatschap van de Academie wordt er openlijk geprotesteerd in kranten die beweren dat de ontdekking van radium nooit door haar alleen kan zijn gedaan maar het werk van haar man moet zijn geweest, en Marie wordt niet gekozen. Als zij een ‘affaire’ heeft met Paul Langevin, die daarom zijn vrouw verlaat, ontstaat een schandaal waar

[p. 837]

zelfs de minister van Onderwijs zich mee bemoeit: ‘Marie Curie moet terug naar Polen. Zij kan niet langer in Frankrijk blijven omdat zij een schande is voor de universiteit.’ Een telegram uit Stockholm brengt redding. Zij krijgt voor de tweede keer de Nobelprijs, ditmaal voor chemie en zij hoeft hem niet te delen.

Als de jonge Irène haar moeder naar Stockholm vergezelt is zij niet alleen trots. Marie Curie heeft de poort van de wetenschap voor vrouwen geopend, maar Irène beseft dat de weg naar emancipatie een lange is. Misschien kiest zij daarom niet alleen voor natuurkunde maar ook voor politiek.

In het laboratorium neemt Irène de opengevallen plaats van haar vader in. Haar moeder, die langzaam maar zeker blind wordt, helpt ze bij het onderzoek en ze geeft les aan laboratorium-assistenten. In 1925 promoveert Irène op een onderzoek naar de alfastraling van polonium. Inmiddels is Frédéric Joliot, leerling van Paul Langevin, ook assistent bij Marie Curie en zo raken Fred en Irène verslingerd aan hetzelfde onderzoek en aan elkaar. Op 9 oktober 1926 trouwen ze, vanaf die datum noemt Fred zich Joliot-Curie. Hoewel boze tongen beweren dat hij dit alleen doet om te profiteren van de naam van zijn vrouw, heeft het ook het effect dat hij de ‘prins-gemaal’ genoemd wordt. Samen ontwikkelen ze chemische processen om het radioactieve polonium te scheiden van andere stoffen. Met dit polonium wordt in 1931 kunstmatig radioactiviteit opgewekt, een ontdekking waarvoor ze samen in 1935 de Nobelprijs krijgen. In Stockholm spreekt Irène het dankwoord uit, waarbij zij rapporteert over de ontdekking terwijl Fred toevoegt wat de mogelijke consequenties zijn voor de maatschappij. Samen zullen ze nog belangrijke bijdragen leveren aan de ontdekking van kernsplijting vlak voor de tweede wereldoorlog.

De Joliot-Curies zetten zich ook in voor maatschappelijke veranderingen. Ze sluiten zich aan bij het Volksfront van Léon Blum; als deze in 1936 de taak krijgt een regering te vormen biedt hij Irène een ministerspost aan. In een radiotoespraak, als eerste vrouwelijke minister van Frankrijk, zegt zij: ‘Ik zou bijzonder verheugd zijn wanneer ik een bijdrage kan leveren aan het veilig stellen van het kostbaarste recht dat de Franse vrouwen hebben: het recht om, onder dezelfde voorwaarden als mannen, de beroepen uit te oefenen waarvoor zij gekwalificeerd zijn door opleiding en ervaring.’ In 1936 wordt Irène ridder en in 1939 officier in het Legioen van Eer. Maar de Volksfrontregering stelt de Joliot-Curies teleur en vooral Fred voelt zich steeds meer aangetrokken tot de communistische partij die belijdt de wetenschap te steunen ten behoeve van maatschappelijke hervormingen. Freds lidmaatschap van de communistische partij zal hem later zijn baan kosten en zijn vrouw zelfs achter de tralies brengen.

Tijdens de tweede wereldoorlog verbergen de Joliot-Curies hun radioactief materiaal voor de Duitsers, maar hun laboratorium blijft open om te voorkomen dat de apparatuur naar Duitsland zal verdwijnen. Fred neemt actief deel in het verzet, terwijl Irène met de kinderen

Irène Joliot-Curie

[p. 838]

en de Langevins naar Zwitserland gaat, ook omdat zij ernstig lijdt aan tb. Na de Duitse capitulatie en de bom op Hiroshima heeft Fred een onderhoud met generaal De Gaulle. Er wordt een Commissariaat voor Kernenergie opgericht waarvan Fred de algehele leiding krijgt en Irène de scheikundige afdeling onder haar hoede neemt. Samen zetten zij zich in voor vreedzaam gebruik van kernenergie en ontwikkelen de eerste Franse kernreactor. Ze bepleiten vrije uitwisseling van wetenschappelijke informatie, maar inmiddels is de koude oorlog begonnen. Wanneer Irène op uitnodiging naar de Verenigde Staten reist mag ze eerst het land niet in, omdat haar man lid is van de communistische partij. Ze moet achter tralies de nacht doorbrengen op Ellis Island, waar ongewenste immigranten worden vastgehouden. Zij trekt zich er weinig van aan en blijft behoedzaam manoeuvreren tussen wetenschap en politiek.

Fred neemt te veel risico's met zijn politiek engagement. Na bezoeken aan de Sovjetunie en Polen houdt Irène wijselijk haar mond, maar hij aarzelt niet Stalin in het openbaar te prijzen voor de wederopbouw. Dus wordt hij ervan verdacht gevoelige informatie over kernenergie en kernwapens aan het Oostblok door te geven. Op het nationale congres van de communistische partij beklimt hij het podium en verklaart: ‘De progressieve wetenschappers, de communistische wetenschappers zullen geen greintje van hun wetenschap beschikbaar stellen voor een oorlog tegen de Sovjetunie.’ Het partijcongres applaudisseert maar de regering Bidault ontheft hem van zijn functie als hoofd van het Commissariaat voor Kernenergie. Naar Fred Joliot-Curie wordt niet meer geluisterd. Nu hij aan de kant is gezet, kan men beginnen met het ontwikkelen van de Franse atoombom.

Hoewel Irène Joliot-Curie nog steeds tbpatiënt is, blijft ze hoogleraar aan de Sorbonne, hoofd van het Radium-laboratorium in Parijs, en bouwt ze een nieuw laboratorium in Orsay. Zij publiceert artikelen over de rol van de vrouw in de moderne maatschappij. In 1947 spreekt zij in Parijs over kernenergie op een vrouwencongres. In 1948 opent zij in Polen, samen met de Engelse bioloog Julian Huxley, een groot internationaal congres van Intellectuelen voor de Vrede. In het blad Femmes françaises schrijft ze over het vrouwenkiesrecht: ‘Kiesgerechtigde mannen en vrouwen, pas op dat de voortreffelijke formulering “het recht van de gehuwde vrouw zich aan haar gezin te wijden” niet verandert in de afschuwelijke uitspraak “de plicht van de gehuwde vrouw zich alleen aan haar gezin te wijden”. Overtuig u ervan dat degenen op wie u stemt ook bereid zijn het recht van vrouwen te verdedigen om op basis van gelijkheid elk beroep te mogen uitoefenen.’ Irène spant zich in voor modernisering van het onderwijs en schrijft: ‘Het Franse volk moet ervan doordrongen raken dat wij behoefte hebben aan een groot aantal wetenschappelijk ontwikkelde mannen en vrouwen, die onze toekomstige onderzoekers, ingenieurs, technici, landbouwkundigen en artsen zullen zijn.’

Het Franse volk heeft naar Irène Joliot-Curie geluisterd: in Frankrijk is één op de twee fysici een vrouw.

Literatuur

Irène Joliot-Curie, een vrouw door Noëlle Loriot (in samenwerking met dr Houdard-Koessler), vertaald uit het Frans door Marianne Gossije, uitgeverij De Geus, Breda.

Madame Curie, door Eve Curie (in het Nederlands verschenen onder de titel Madame Curie, haar leven en werk, uitgeverij Leopold, Den Haag)