De Gids. Jaargang 158

[p. 789]

[Nummer 11/12]

Christel van Boheemen
Strategie en vrouwenleven

‘Een slimme meid is op haar toekomst voorereid.’ Met deze leus probeert de Nederlandse overheid jonge vrouwen te bewegen om voor exacte vakken te kiezen. Kennelijk lukt dat nog steeds niet naar verwachting. In zijn stuk over Irène Joliot-Curie constateert Frans Saris een groot verschil in de participatiegraad van vrouwen in de exacte wetenschappen in Nederland en Frankrijk. Hij wijt dit aan de stimulerende voorbeeldfunctie van Irène Curie. Of de invloed van deze dochter van Marie Curie de enige, of de doorslaggevende, factor is in het gebrek aan schroom waarmee Franse meisjes een laboratorium binnenstappen, blijft zonder wetenschappelijk onderzoek een vraag. Wel wijst de Franse situatie er ons op dat er meer speelt bij het maken van deze keuze dan het motief van het eigenbelang of materieel voordeel. De leus van onze regering is gericht op ons redelijke verstand, het roer van het weloverwogen en doelbewuste onderscheid, en gaat ervan uit dat een meisje wanneer ze een zaak helder bekijkt, dit inzicht ook zal kunnen en willen vertalen in rationeel handelen. Bovendien veronderstelt de regering dat de vrouw uiteindelijk wordt gemotiveerd door het profijtbeginsel. De vrouw als homo economicus.

Zo eenvoudig ligt de zaak niet. Evenmin als bij het traditionele dilemma: moederschap of carrière. Als we de stadia in het leven van een vrouw benoemen als ‘keuzes’, gaan we ervan uit dat de vrouw een psychisch en sociaal autonoom wezen is, vrij om haar lot te bepalen, en geleid door rationele overwegingen, koersend op een uiteindelijk welomschreven doel. Dit is het glanzende mensbeeld van de Verlichting, dat de complexiteit van de mens reduceert tot redelijk burgerschap. Zelfs de platoonse en middeleeuwse visie van de mens als ruiter te paard - waarbij het verstand van de ruiter de oerkracht van de emoties van het paard in toom houdt - toont meer bewustzijn van de ingewikkelde samengesteldheid van menselijke motivatie.

Een aangrijpend voorbeeld van de beperkingen van het gezag van de ratio waar het een vrouwenleven betreft, is het leven van Mary Wollstonecraft, waarover Martien Kappers schrijft. Het Verlichtingsideaal van de rede was het banier van haar feministische verdediging van de rechten van de vrouw op onderwijs in A Vindication of the Rights of Woman (1792). In de brieven aan de vader van haar eerste, buitenechtelijke, dochter, horen we de stem van een wanhopig afhankelijke minnares, die tegen beter weten in blijft wachten op de terugkeer van haar geliefde. Er speelt meer bij de levenskeuze van een vrouw dan het verstand of het profijt. Ook hebben we niet te doen met een strijd tussen twee tegengestelde aspecten van de mens: de rede tegen het gevoel, autonomie tegenover afhankelijkheid, eigenbelang tegenover liefde, gezin of carrière. Dit soort tegenstellingen zijn zelf het produkt van een rationalistisch-ordende visie, die zich bedient van de guillotine van de polariteit. Maar waarmee dan wel?

In zijn roman Bleak House voert Dickens een gezin ten tonele dat wordt aangevoerd door

[p. 790]

een zeer efficiënte en strijdbare vrouw die gewapend met haar paraplu, iedere keer weer zorgt voor wel en wee van man en kinderen. De vrouw speelt hier een mannenrol, die Dickens onderstreept met die fallische paraplu. Dat Mrs Bagnet niet wordt afgeschilderd als kenau maar ons ten voorbeeld wordt gesteld als zorgzame ouder, kán binnen de patriarchale structuur van Dickens roman, omdat Mrs Bagnet continu lippendienst bewijst aan de zogenaamde superioriteit van haar man: ‘Discipline must be maintained.’ Wat uit Dickens' roman naar voren komt, is dat onze westerse maatschappij moge bestaan uit autonome subjecten, maar dat de cohesie ervan, de interactie en de vanzelfsprekendheid van taak- en rolverdelingen, berust op een impliciet verhaal, een onbewust scenario, dat alle deelnemers en hun keuzes programmeert. Deze programmering structureert niet alleen de mogelijkheden die de maatschappij de vrouw biedt (rollen, taken, beroepen enzovoort), zij codeert ook ons gevoel van wat belangrijk, juist, waar of eerlijk is. Anders gezegd, het programma is niet iets dat van buitenaf op de vrouw afkomt en probeert haar te beïnvloeden of in te perken. Het verhaal, de codering geeft vorm aan haar eigen identiteit, haar zelfgevoel, haar redelijkheid. Kies je als meisje exact als je weet dat jongens een vrouw met brains minder aantrekkelijk vinden, en exacte vakken een mannelijk aura dragen? Dan kies je toch tegen je eigen gevoel van wie je bent in?

De balans van dit intrapsychische scenario, dat door sommigen de ‘symbolische orde’ wordt genoemd, door anderen de ‘Oedipusstructuur’, slaat sinds het bijbelverhaal van Adam en Eva altijd door aan de kant van de man, omdat de man geschapen is in het beeld van God, waardoor hij redelijker, verantwoordelijker, bewuster enzovoort zou zijn, en ‘van nature’ voorbestemd tot handelend leiderschap. Het scenario is dus ‘patriarchaal’ in de letterlijke betekenis van het woord: het postuleert de Alvader als uniek beginpunt en ordenend principe van de werkelijkheid. Er staat geen oermoeder aan de andere kant van de wieg van het universum. De vrouw is een afgeleide van de man: Adams rib. Het effect ervan zien we nog dagelijks om ons heen. Een vrouw wordt - weliswaar niet meer automatisch - geacht haar man te volgen of moeder te worden. Toch wordt dit, onbewust, nog wel als haar ‘bestemming’ gezien. Zijn carrière bepaalt haar maatschappelijke status, niet omgekeerd. De man van een minister, of zoals eertijds in Engeland van een minister-president, is een ondetermineerbaar soort aanhangsel. Als een man zegt: ‘Als ik niet met Eva was getrouwd, was mijn leven heel anders verlopen’, stellen we ons toch al gauw een ander soort levensverhaal voor, dan wanneer een vrouw aangeeft dat haar partnerkeuze haar levensloop fundamenteel heeft beïnvloed.

Natuurlijk leven we in geëmancipeerde tijden. Het idee van een scheppende God als levend principe van onze werkelijkheid hebben we collectief reeds lang bij de vuilnisbak gezet. Wat let ons om ook het scenario dat erop voortborduurt in de zak voor Max te deponeren? In alle redelijkheid: niets; ware het niet dat onze hele cultuur in al zijn aspecten, instituten en uitingen, gefundeerd is op de structuur ervan. Hierdoor wordt het scenario steeds weer herhaald en bevestigd - en niet alleen via media als film of televisie, in de rechtzaal, het klaslokaal, de trein, het gezin. Men hoeft tijdschriften als Story en Privé maar open te slaan om te zien hoe een verhaal met helden en schurken, misdadigers en slachtoffers, sympathieke en onsympathieke figuren, beloning van deugd en straf voor misdaad, gewoven wordt op de schering en inslag van het verschil in bestemming van man en vrouw.

Het probleem ligt niet alleen in de constante herbevestiging en daardoor de onbewuste programmering van ieder lid van de maatschappij, er is een bijkomstig probleem. In de klassieke, dus patriarchale plot is handelend optreden voorbehouden aan de mannelijke held. Het is Aeneas of Odysseus die omzwerft, en Penelope die thuis wacht, terwijl een Dido er alleen is om

[p. 791]

verlaten te worden (om aan te geven hoe trouw Aeneas aan zijn opdracht is). De vrouw is doel van de queeste, of een obstakel dat dreigt de held van zijn doel te houden, en dat overwonnen moet worden. Hoe krachtiger, gevaarlijker of verleidelijker het obstakel, hoe sterker de held. De verstandigste (in de zin van ‘meest profijtelijke’) rol voor een vrouwelijk personage is die van ‘helper’ van een mannelijke held, zoals Pamina in Mozarts Zauberflöte. De vrouw blijft afgeleide van de man: dochter van de koning, verloofde of beminde van de held; is zij dit niet, dan is zij een gevaarlijk wezen dat in de loop van het verhaal onschadelijk moet worden gemaakt. De verhaalstructuur, zoals narratologen als Propp, Lotman of Greimas die hebben gedefinieerd, biedt geen plaats aan een autonoom handelend vrouwelijk subject dat ten behoeve van zichzelf een queeste volvoert. Toegegeven, het corpus verhalende teksten waarop de narratologie zich baseert is niet altijd eigentijds. In een sprookje is een ‘koningin’ altijd de vrouw van een koning en nooit de majesteit zelf. Misschien heeft de geschiedenis de relevantie van de narratologie ingehaald? Maar het moet ons te denken geven dat ook Freud, die zijn constructie van de Oedipale structuur van de psyche aan het begin van deze eeuw ontwikkelde, geen apart ‘eigen verhaal’ heeft voor de psychische ontwikkeling van het meisje. Het jongetje moet en kan zijn autonomie verwerven door afstand te doen van de moeder, en de rivaliteit met de vader om te zetten in identificatie. Het meisje mist echter de mogelijkheid het conflict van de oedipale situatie autonoom te ontstijgen. Er staan haar drie wegen open: ze kan terugdeinzen voor het conflict en zich afwenden van de seksualiteit, ze kan kiezen voor de ‘vrouwelijkheid’ (haar afgeleide rol accepteren en zich identificerend met de moeder een zoon baren), of de ‘mannelijkheid’ kiezen (de hoop op liefde van de vader opgeven, en zich met hem identificeren en de concurrentie aangaan). De autonome (niet van de man afgeleide) vrouw kan ook in Freuds versie van het patriarchale scenario niet bestaan, omdat er vanaf het begin geen autonome vrouw is waarmee het meisje zich kan en moet identificeren (noch de radicale verwerping van de infantiele verbondenheid met de moeder die het traject van het jongetje markeert).

Is Freud anno 1995 achterhaald? Is onze maatschappelijke werkelijkheid inmiddels zo veranderd dat het patriarchale scenario zijn betekeniskracht heeft verloren? Of lopen ons denken en ons zelfbeeld achter bij de ontwikkeling van de geschiedenis? Hoe bewust is de vrouw van nu zich van de zuigkracht van het intrapsychische proces? Hoe verzet zij zich daartegen, of hoe gaat zij daarmee om? Zien wij onze bestemming als vrouw en mens nog steeds via de band met de man - als echtgenote, moeder, zuster, intellectuele partner, muze of minnares? Hoe behoudt je partner zijn zelfrespect, en jij je relatie, als je meer succes hebt dan hij? Hoe maak je de dagelijkse afweging van het relatieve belang van je verplichtingen jegens je werk en jegens je gezin? Hoe hanteren wij het maatschappelijk vooroordeel jegens de vrouw met een uitzonderlijke levenswandel? Wat voor strategieën zijn er om wel autonoom te zijn maar niet buiten het maatschappelijk aanvaardbare patroon te vallen?

Wij hebben deze vraag gesteld aan een aantal vrouwen. Vijf schrijfsters: Ethel Portnoy, Doeschka Meysing, Georgine Sanders (Tineke Vroman), Anne Duden en Anneke Brassinga reageren met een autobiografisch dagboekfragment, waaruit heel verschillende benaderingen naar voren komen. Een vrouwelijke minister, Winnie Sorgdrager, laat ons deel worden van haar ervaring als vrouw in een mannenwereld. Het merendeel van de bijdragen in dit nummer is, zoals Nelleke Noordervliets samenspraak tussen Belle van Zuylen, Betje Wolff, Madame de Staël en Fanny Burney, niet in de eerste plaats een beschouwing over de eigen ervaring - al verschaft die wel de invalshoek - maar blikt terug op het werk en het leven van beroemde, veelal schrijvende vrouwen.

[p. 792]

Het is niet toevallig dat schrijvende vrouwen zo centraal staan in dit nummer. Het genre van de roman heeft, sinds haar ontstaan in de achttiende eeuw, een paradoxale relatie gehad met de emancipatie van de vrouw. Het schilderde vrouweportretten op ultrabreed doek: Prévosts Manon, Marivaux' Marianne, Rousseaus Julie, Austens Emma, Richardsons Clarissa en later Flauberts Emma Bovary, Tolstoj's Anna Karenina of Hardy's Tess. Niet alleen beschreven romans vrouwenlevens, vaak tot en met de intieme details van boudoir en psyche, men schreef ze ook voor een overwegend vrouwelijk lezerspubliek. Ze gaven een gestalte en belang aan de vrouwelijke psyche en de vrouwelijke levenssfeer. De roman is dan ook lang een tweederangs genre gebleven, minder geacht dan poëzie en drama, genres voornamelijk beoefend voor en door mannen.

Maar hoe radicaal-emancipatoir was deze aandacht voor het vrouwelijk personage? Richardsons Pamela creëerde een sensatie in heel West-Europa toen het werk verscheen in 1740 - een verschijnsel dat kan wedijveren met de populariteit van popzangers van nu. Een mooi, onbemiddeld maar zeer deugdzaam meisje, werkzaam na de dood van haar beschermvrouwe in het huishouden van haar zoon, beschrijft in brief na brief de verleidingsstrategieën van haar meester, die al spoedig ontaarden in misleiding, gevangenschap, dwang en op het nippertje afgeweerde aanranding. Al volhardt zij in haar deugd, en bevecht zij het behoud van haar maagdelijkheid met hand en tand, zij behoudt ook de onderdanige verering voor haar meester. Zo brengt haar deugd hem er uiteindelijk toe haar naar het altaar te geleiden in een wettig huwelijk. Het kamermeisje wordt de vrouw van een Lord. Dit verhaal, dat door de nadruk op de perverse zaligheid van de deugd een heel nieuwe thrill aan de achttiende-eeuwse sensibiliteit toevoegde, is het archetype van de kasteelroman. Pamela is weliswaar heldin, en er wordt veel aandacht geschonken aan de roerselen van de vrouwelijke psyche, maar haar uiteindelijke succes, het doel van haar queeste, is het bruidsbed, de vent. Zonder dit ingrediënt van de man met status kan haar deugd, haar persoonlijkheid, nooit zo'n geëxalteerde betekenis krijgen. We blijven dus binnen de patriarchale plot. Pamela's autonomie bestaat voornamelijk in haar bedrevenheid in de verleiding, de intelligente wijze waarop zij met kleding, tranen, vertoon van zwakheid, zuiverheid en niet aflatende loyaliteit haar doel bereikt. Zelfs in de romans van Jane Austen heeft de vrouw geen andere bestemming dan de man. Het maximum aan autonomie dat haar vergund wordt is de keuze tussen twee pretendenten. Later, in de negentiende eeuw, zien we een nieuw scenario. Emma Bovary, Anna Karenina of Tess of the d'Urbervilles eindigen niet in een bruidsbed, maar op het doodsbed (of in de kist) als straf voor hun vermetele poging te ontsnappen aan hun afgeleide status en zelf een levensweg en bestemming te kiezen.

Toch zit er een emancipatoir lichtpunt aan de ontwikkeling van de roman. Het genre bood vrouwen de mogelijkheid geld te verdienen. Zij konden er economische onafhankelijkheid door verwerven, en zelfs een eigen identiteit en internationale faam zoals de negentiende-eeuwse Mrs Trollope, die met haar romans een grote familie onderhield. Niet dat dit vanzelf sprak. In het laatste kwart van de negentiende eeuw vond MaryAnn Evans het nog nodig te publiceren onder het pseudoniem George Eliot; maar toch wrikte zich een dunne historische wig in de afgeleide identiteit van de vrouw. Virginia Woolf is hiervan het inspirerende bewijs en de spreekvrouwe. We zouden kunnen stellen dat de vrouwelijke auteur bij uitstek voorbestemd lijkt om licht te werpen op de spanning tussen het verlangen naar autonomie en de tegenkracht van het traditionele vrouwbeeld. Haar leven is een demonstratief voorbeeld van sociale identiteit verworven op eigen kracht; in haar romans of haar dagboeken kan zij de problematiek daarvan dramatiseren of belichten. Zij verenigt bewustzijn én de gave die expressief te verwoorden in één persoon.

[p. 793]

Betekent dit dat de eigentijdse roman de patriarchale plot inmiddels vaarwel heeft gezwaaid? Ondanks ‘revisionist mythmaking’ waarin oude mythes herschreven worden vanuit vrouwelijk perspectief, ondanks de vrouwelijke avonturenroman à la Benoîte Groults Zout op mijn huid, waarin niet de overspelige vrouw maar de man aan het eind sterft, ziet het er niet bemoedigend uit. In Connie Palmens De wetten volgen we een queeste die het personage naar de bedden van man na man leidt, in een omkering van de epische structuur van de Odyssea, waar de held zijn doel bereikt via de armen van een Circe of Calypso, en de hulp van een Nausicaa. Op het cruciale moment ziet de heldin zich geplaatst voor de keuze: zelfbeschikking of zich voegen naar het patroon van haar mannelijke partner. ‘Het is het een of het ander. Ik moet kiezen.’ De plot besluit met een nieuwe variant op de bruidsbed/doodsbeddialectiek. Palmens heldin eindigt op de divan van de psychiater.

Ook de bijdragen aan dit nummer bieden niet de suggestie dat de vrouw van nu zich radicaal heeft bevrijd van het juk van de afgeleide identiteit. In het gunstigste geval wordt het begrip identiteit zelf geproblematiseerd, zoals in Xandra Schuttes essay over Cindy Sherman. In het ongunstigste geval wordt het schrijven, ‘het boek’, ingezet om de relatie met man of broer te versterken, zoals Henk Romijn Meijer schrijft over Frida Vogels. Daarnaast is er een breed scala aan andere mogelijkheden. Marina Tsvetajeva hield haar hele leven vast aan het ideaal van haar huwelijk, maar splitste dit af van de praktijk van alledag. Hélène Cixous radicaliseert haar ballingschap uit de dominante cultuur als vrouw en Algerijnse jodin, en projecteert taal en literatuur als alternatieve wereld. Huub Beurskens schildert Else Lasker-Schüler als de hysterische kunstenares die in haar overdrijving de vinger legt op de onuitgesproken wetten van haar cultuur, om daar prachtige poëzie uit te maken. Clara Schumanns uitzonderlijk geëmancipeerde levensloop zou wel eens het effect kunnen zijn van de noodzaak conflicterende loyaliteiten in balans te houden. Simone de Beauvoir en Julia Kristeva gaven de afgeleide identiteit een nieuwe draai door met hun partner als ‘couple d'intellectuels’ geschiedenis te maken, waarbij met name Kristeva beoogt de vrouwelijke identiteit specificiteit en gewicht te verlenen door haar eigen ervaring als moeder te theoretiseren. De vraag die bij dit alles rijst is: hoe bewust gaan we in ons leven om met mogelijkheden en keuzes? Hoeveel verder zijn wij in 1995 dan Wollstonecraft tweehonderd jaar geleden?