De Gids. Jaargang 158

[p. 675]

Kroniek & kritiek

Predrag Dojčinović
De taal van drenkelingen, de stijl van onbeholpen zwemmers

Een stereotype kan men definiëren als een gefixeerd, overdreven en op onkritische wijze gevormd beeld van een groep mensen of een hele samenleving. Stereotypen zijn hoofdzakelijk gebaseerd op vooroordelen en niet op logische, oorspronkelijke beredenering, en voor zover ze standhouden, worden ze een deel van dat menselijk denken, dat vooral bestand is tegen veranderingen van het argumentatieve en positivistische type. Het voornaamste kenmerk van een stereotype, dat lijkt op een archetype of een mythische kern, ligt verborgen in het statische karakter en de improduktiviteit ervan, en in het vermogen te romantiseren, te sentimentaliseren en in kitsch te veranderen. In het denken kunnen stereotypen lokale verstoppingen veroorzaken, maar ook algemene versperringen. Het is interessant te merken dat wij in de meeste Engelse woordenboeken na het woord stereotype het woord sterile aantreffen.

De essaybundel Waterlanders van Henk Pröpper behandelt verschillende aspecten van het Nederlandse nationale wezen - dat wil zeggen de pogingen dat weer te bevestigen -, allesomvattend en op de manier van de introspectieve analyse, kenmerkend voor een schrijver met de ambities van een karakteroloog. Naast de algemene antropologische en etnogeografische laag bevat dit niet al te omvangrijke werk de argumentatie van een erudiet mens, die uit zijn essayistische hoed meestal citaten uit de literatuur geschiedenis of voorbeelden uit de kunst geschiedenis te voorschijn tovert. In tegenstelling tot de streng politiek gecontextualiseerde debatten over de Nederlandse nationale identiteit (die juist nu worden gevoerd op de pagina's van de dag- en weekbladpers), wekt Pröpper de indruk een geduldige, bevlogen schilder te zijn van aquarellen van vlakke landschappen. Geconfronteerd met de waterige Nederlandse horizonten, het begrensde en het onbegrensde, de geometrie en de negatie daarvan, probeert Pröpper de diepere en belangrijkere segmenten van een collectieve identiteit te registreren en te condenseren, waarvan het element ‘water’ het correlaat kan zijn. Alles wat het discours van de politieke columnisten als vanzelfsprekend aanneemt en waar zij zich, bij gebrek aan oorspronkelijke argumentatie, steeds vaker graag op beroepen, is het thema van het boek van Henk Pröpper.

Waterlanders is een bundel van vijf essays over de Nederlandse mentaliteit, de natuur en de landschappen, de godsdienst, de kunst en de geopolitieke betekenis van het land. Als iemand een woordenboek zou willen samenstellen, een ABC-boekje of een soort semantisch net dat alle fragmenten uit het boek over de Homo hollandicus verbindt tot het spinnewebachtige geheel van een essay, zou de opsomming juist kunnen beginnen bij stereo-

[p. 676]

type begrippen als bescheidenheid, handelsgeest, reislust, praktische instelling, nuchterheid, saaiheid, feminisme, menslievendheid, ijver, antifilosofische instelling, onbeleefdheid, huiselijkheid, openheid, mildheid, liberaliteit, tolerantie, zuinigheid, coöperatie, verantwoordelijkheid, moralisme enzovoort. Hoewel deze reeks categorieën voor hen die traditioneel tot de Nederlandse cultuur behoren waarschijnlijk een integraal deel uitmaakt van het dagelijks leven, het denken en het gedrag, bieden genoemde stereotypen voor een oningewijde buitenlander en een nieuwsgierige toerist met kennis gebaseerd op reisgidsen en monografieën een betrekkelijk solide algemene inleiding tot begrip van een historische, nationale en culturele context. Toch is het mogelijk dat de uitgesproken kritisch ingestelde lezer zich stoort aan de traditionele vorm en de conventionele benadering door de schrijver, die per slot van rekening voortkomt uit een gebrek aan behoefte een directe polemische confrontatie aan te gaan met de naïeve voor-toeristische ideeën over de Nederlandse mentaliteit die (vanwege de aard van de steeds dynamischer culturele en maatschappelijke processen binnen en buiten het territorium waartoe de schrijver zich heeft beperkt) steeds minder een onveranderlijk segment van het natuurlijk veranderlijke en veranderde Nederlandse nationale wezen uitmaakt.

De ondertekenaar van deze regels, ongeneeslijk buitenlander en marginaal insider, gelooft dat wij leven in een periode waarin de wereld meer dan ooit behoefte heeft aan een directe en compromisloze, analytische en creatieve afbraak van de stereotype beelden in onverschillig welk collectief bewustzijn, maar vooral in datgene dat gekleurd is door doorzichtige nationale mythologieën. Een essay is en was in die zin vooral een open vorm voor intellectueel heronderzoek van de thematische kaders waarop het zich concentreert.

Het valt niet mee de ogen te sluiten voor het feit dat Pröppers essayistiek, ongeacht de minimale rol van de politiek, die hij beschroomd pas op de laatste bladzijden van het boek introduceert, met zijn thema en aanpak onbewust een fragment restaureert van een oude, bekende scenografie uit de Europese politieke ring, die de laatste tijd steeds vaker wordt betreden door strijders met een traditionele, nationale stijl. Verdekt achter hun onstabiele partijvlaggetjes melden conservatieve politieke ideologen en nieuwe populisten zich massaal aan om de titel van wereldkampioen liberale democratie te verdedigen, en wel met handschoenen in symbolisch herkenbare, nationale kleuren. Met hen mee marcheren nog hele legers journalisten en maatschappelijke en culturele analisten, als Siamese tweelingen verbonden met de subsidiesystemen en de marktplaatsen van ideeën van de nationale staten met wier politieke retoriek zij openlijk of heimelijk flirten. Uitgangspunt van die nieuwe strijders voor oude rechten is vooral het uitroepen van de eigen politieke traditie en het ‘burgerlijke nationalisme’ tot een progressieve richting, en dadelijk daarna (vooral vanuit het standpunt van de lopende gebeurtenissen op de Balkan en in Centraal-Azië) volgt het bevoogdende wijzen met de vinger naar het onburgerlijke en antiwesterse barbaarse gezicht van het ‘etnische nationalisme’. Een van Henk Pröppers leidmotieven is het fenomeen van de opvoedende en bevoogdende ‘Hollandse wijsvinger’, die onophoudelijk en op tamelijk arrogante wijze alle anderen ergens op wijst. Maar aangezien er geen exclusief nationaal copyright bestaat op die wijsvinger, net zomin als op enige andere vinger trouwens, kan men de rol en betekenis daarvan, metaforisch en concreet, beslist niet los zien van de gehele Europese historische context. Het gaat dus om een Europese en niet om een Nederlandse vinger (hoewel dat deeltje van het menselijk lichaam een van de zeldzame dingen is die, zonder legitimatie en belastingverplichtingen, van nature, door de geboorte, vrijelijk aan ieder mens kunnen toebehoren), en het is nodig dat te benadrukken voordat een of ander ‘praktisch volk’ het, op de internationale markt van folkloristische waarden, voorstelt als na-

[p. 677]

tionaal symbool. Want een vinger, dat moet men erkennen, is toch iets anders dan een klomp, bier of worst.

Toen hij onlangs sprak over de rol van de nationale identiteit in de politieke evolutie van de Nederlandse samenleving, concludeerde Paul Scheffer dat ‘natievorming de kern van het burgerschap (is)’. Alain Finkelkraut heeft, toen hij de waarden van nationale gevoelens verdedigde, met als voorbeeld het Kroatische volk, de volgende uitspraak gedaan: ‘Ik geloof dat de natie de enige legitieme ruimte is voor de politiek. Buiten deze ruimte is er geen democratie mogelijk.’ Als hij de politieke traditie van Groot-Brittannië tegenover etnisch georiënteerde samenlevingen verheerlijkt, beoordeelt zelfs Michael Ignatieff het ‘burgerlijke nationalisme’ als ‘noodzakelijkerwijs democratisch, omdat het de soevereiniteit van alle volkeren bevestigt’. En de woorden van Robert Kaplan, redacteur van de invloedrijke Atlantic Monthly, kunnen niet anders worden geïnterpreteerd dan als baarlijke nonsens: ‘Amerika is een continentaal land en isolatie is voor zijn volk natuurlijker dan internationalisme.’ Dit denkmodel kan men tegenwoordig duidelijker dan enig ander waarnemen als een parallelle stroming in de sociale filosofie van de meeste liberale democratieën, als een centrum van consensus, niet alleen in de politiek, maar ook bij de meeste intellectuelen, te midden waarvan het project van de nationale staat zich opnieuw bevindt.

Hier dient vooral aandacht geschonken te worden aan de taal, die overal en altijd een actieve factor vertegenwoordigt in de dynamische maatschappelijke materie, want ongeacht haar retorische kracht blijft de taal de scherpste reflectie van het totale evolutieve en involutieve potentieel van het weefsel waarin ze leeft. Tromboses in het denken van liberaal-democraten komen meestal aan het licht via de geïnstitutionaliseerde taal van de staatsbureaucratie die, hoewel op verschillende niveaus, in de regel correspondeert met de taal van de officiële politiek. Bijvoorbeeld: het proces van het verwerven van het staatsburgerschap door buitenlanders heet in de meeste moderne westerse democratieën, zo ook in Nederland, ‘naturalisatie’. Open samenlevingen stellen zo iedereen in staat te proberen hun vroegere ‘kunstmatige’ bestaan te vervangen door een ‘natuurlijkere’, burgerlijke, nieuwe nationale toekomst. Zo veroordeelde de Duitse bondskanselier Kohl de misdaad van het in brand steken van kinderen van Turkse gastarbeiders, geboren en geschoold in Duitsland, als een misdaad tegen ‘onze Turkse medeburgers’. Turkse medeburgers? En zo stelde een vertegenwoordiger van de Nederlandse liberale democratie het parlement onlangs in kennis van het voorstel ‘genaturaliseerde Nederlanders’ het recht op het behoud van hun vorige staatsburgerschap te ontnemen. Paradoxen en tegenstellingen van deze soort zijn altijd, ongeacht de vorm van de maatschappij-inrichting, gebaseerd op de onveranderlijke programmatische koestering van nationale gevoelens. ‘Het Oranjegevoel hoort thuis in het voetbalstadion, niet op de marktplaats,’ schrijft de conservatieve democratische populist Bolkestein. De liberale democratie is kennelijk alleen liberaal op het gebied van de economie en de zogenaamde vrije markt, maar niet in een bredere culturele context. Deze en dergelijke uitspraken klinken als stemmen van geesten uit het imperiale en koloniale verleden, nu even nationalistisch als vroeger.

Tengevolge van een gebrek aan nieuwe originele politieke projecten is het onderbewustzijn van de ‘progressieven’ niet meer duidelijk te onderscheiden van het bewustzijn van de ‘regressieven’. De ‘balkanisering’ van een continent groeit uit tot ‘europeïsering’ van de hele wereld. De oorzaken van de algemene inflatie van politieke ideeën zitten meestal juist verborgen in het aandringen op steun aan uitsluitend traditionele nationale laboratoria: etnische of burgerlijke, dat maakt helemaal niets uit. Het recht op het erkennen van individuele en collectieve gevoelens, van gesymboliseerde en gemythologiseerde identiteiten mag natuurlijk niet meer in twijfel getrokken worden,

[p. 678]

juridisch noch filosofisch (hoewel de internationale juridische en militaire receptie van de genocide in voormalig Joegoslavië van het tegendeel getuigt), maar de beschaving stelt de noodzaak om ze in het openbaar te ontmaskeren als gebod voor de intellectuelen van onze tijd.

Wij leven tegenwoordig meer dan ooit in een periode van dynamische en ingewikkelde processen van toenadering en vermenging van relatief geïsoleerde culturele en politieke entiteiten, in een periode van wereldwijde onderlinge afhankelijkheden, die een nieuwe denkwijze en veranderde interpretaties vereisen. En de koers van de tijd dwingt ons gelukkig steeds meer tot een holistische, transcendente, pluriforme en flexibele denkwijze, en ook tot een actieve dialoog met wetenschap en natuur. En als de ‘waarde van een gedachte wordt afgemeten aan de afstand tot de continuïteit van het bekende,’ zoals Adorno heeft gezegd, dan kan men Henk Pröppers Waterlanders moeilijk lezen zonder te denken aan een winkel met een elitair assortiment van stereotypen van nationale herkomst. En stereotype, laten we daar nog eens aan denken, staat in het woordenboek gevaarlijk dicht bij steriel.