De Gids. Jaargang 158

[p. 573]

Stefan Hertmans
Werd de heer Protagoras beïnvloed door de heer Einstein?
Enkele bedenkingen

In een boeiend artikel, ‘Misvattingen over natuurkunde’, schetst N.G. van Kampen een aantal misverstanden die zijn ontstaan rond de terminologie van de relativiteit en de quantumtheorie. Hij maakt zich, wellicht terecht, zorgen over de vele modieuze populariserende boeken waarin slordig en uiterst speculatief met deze begrippen wordt omgesprongen. Bovendien wordt de universele toepasbaarheid van wetenschappelijke begrippen vooraf niet kritisch onderzocht: men doet maar raak. Het is zijn bedoeling, zegt hij, ‘om leken, die voor hun kennis van de natuurkunde aangewezen zijn op popularisaties in gewoon Nederlands, te immuniseren tegen deze misvattingen’. Deze misvattingen ‘hebben hun sporen nagelaten in de filosofie en de literatuur’.

Wat volgt is, onder meer, een uiteenzetting over de minimale aard van relativiteitsverschijnselen, zodat de gewone mens er in het gewone leven niets van kan merken ‘en er dus niets mee te maken heeft’. Verderop komt deze wending met betrekking tot de quantummechanica nog letterlijk terug: ‘Toen een taalkundige me vroeg om de onzekerheidsrelatie uit te leggen omdat hij die wellicht kon toepassen, kon ik hem geruststellen: Daar heb jij niets mee te maken.’

Afgezien van het feit dat deze taalkundige inderdaad een vrij onzinnige vraag stelde, denk ik toch dat we de heer Van Kampen, die ons als deskundige wil waarschuwen dat we ons niet op het gebied van zijn specialisatie moeten begeven, even moeten informeren over de evolutie op gebieden die blijkbaar ook niet tot zijn specialisatie behoren, en waarover hij al even cliché-achtige populaire misvattingen produceert. Inderdaad heeft de taalkundige niets te maken met het onzekerheidsbeginsel van Heisenberg, maar dat het probleem van de relativiteit in filosofie en taalkunde gekopieerd zou zijn van de natuurkunde, is een al even populistische en oppervlakkige stelling.

De problemen van de relativiteit in de filosofie en de taalkunde zijn namelijk nauw met elkaar verbonden, zonder dat dat ook maar iets met natuurkunde te maken heeft.

Laten we met de filosofie beginnen. In de Theaetetus bespreekt Plato reeds omstandig het probleem, hem door de (grotendeels verloren gegane) leer van de sofist Protagoras aangereikt, dat de werkelijkheid voor een spreker bestaat uit de mening die hij is toegedaan. De mens, die de maat van alle dingen is, kan eigenlijk geen Waarheid formuleren, aangezien hij die als subject zelf samenstelt. Er bestaan zoveel ‘maten van alle dingen’ als er mensen zijn. Theaetetus, Theodorus en Socrates spreken uitgebreid over de leer van het ‘universeel mobilisme’ en het absoluut relativisme. Om die reden verwerpen ze ten slotte de leer van Protagoras: er zou meer onwaarheid dan waarheid bestaan op die manier. Bovendien wordt het formuleren van een moraal onmogelijk. Het probleem van de relativiteit van menselijke standpunten heeft de filosofie dus altijd al beziggehouden. Het onzekerheidsbeginsel duikt later onder meer op bij Descartes (als gevolg van het beroemde cogito ergo sum), Kant besteedt er aandacht aan, onder meer als hij het over de synthetische en analytische oordelen heeft; als hij over de immanentie en het Ding an sich spreekt, werkt hij de discussie over het relativisme van kennis in en door het subject onbedoeld in de hand. De splitsing of ‘Spaltung’ tussen subject en object zoals die bij

[p. 574]

Hegel gestalte kreeg, bevat reeds de hele hedendaagse discussie over de positie van het subject in de aanmaak van zijn waarheden en visies. Later snelt de psychologie deze vermoedens te hulp: ook daar blijkt het subject van een absoluut gegeven te verpulveren tot een relatief geheel, een samenstel van deels bewust maar al evenzeer onbewust gestuurde factoren. De identiteit begint steeds meer te lijken op een bont amalgaam van signalen in plaats van op een vast onderzoeksobject (en het is inderdaad beter om te weerstaan aan de verleiding om hierbij naar de golven- en deeltjestheorie te verwijzen, maar dan wel omdat die van veel recenter datum is).

Hoe dichter de filosofie bij het ik komt, hoe meer dit ik zich onttrekt aan de illusie van consistentie. En dat alles zonder de hulp van Einstein! Men ziet als het ware hoe dit probleem aanzwelt in het bewustzijn van de gemeenschap en leidt tot conclusies die onontkoombaar zullen blijken te zijn. De beslissende slag aan de absolute zekerheid en de waarheidstheorie werd aan de filosofie toegebracht door, jawel, een taalkundige. In zijn Cours de linguistique générale (1916) heeft Ferdinand de Saussure de bekende theorie van de tekenleer ontwikkeld: de signifiant (het woord/teken) heeft geen betekenis op zich, maar krijgt die in relatie (referentie) met het be-tekende object (de signifié). De referentie tussen die twee is uiterst beweeglijk en verschuift voortdurend. Het relativiteitsidee in de taal heeft zich dus volstrekt onafhankelijk van het wetenschappelijke ontwikkeld, en wat meer is: vanuit een lange denktraditie. De betekenistheorie in de semiologie heeft een volkomen eigen ontwikkeling gekend, die volgens immanente werkhypothesen en een eigen logica en eigen onderzoek is verlopen.

De theorie van De Saussure heeft veel grotere gevolgen gehad voor de ontwikkeling van de moderne filosofie dan de theorie van Einstein. Saussures theorie stelde ons voor de onoverkomelijke vraag naar de ware betekenis en werking van taal. Betekenis, en vandaar identiteit, worden vanaf dat ogenblik onderworpen aan een steeds radicaler wordende twijfel. Naarmate dat onderzoek vorderde, zag men dat er als het ware niets anders dan relatieve waardeoordelen overbleven. Martin Heidegger richtte de aandacht op het probleem van de taal als gegeven: de taal spreekt mij meer dan ik haar, ik word door haar bepaald als ‘zijnde’. Over de werkelijke betekenis van het Zijn zelf valt eigenlijk niet eens te spreken.

Ook het project van de filosoof Friedrich Nietzsche bestaat grotendeels uit het relativeren van de rol van objectieve ‘vertogen’ over de cultuur en de samenleving - tot en met het relativeren van de aanspraken van de exacte wetenschap. Het gaat in al deze gevallen - met inbegrip van de taalkunde - misschien niet over strikt wetenschappelijke projecten, maar in elk geval over duidelijk rationele projecten die zich binnen de discussie over de kennistheorie afspelen. De ‘exact’ wetenschappelijke pretenties die bijvoorbeeld de taalkunde van de jaren zestig zich aanmat, zijn inmiddels uitdrukkelijk weer genuanceerd en gerelativeerd: dergelijk onderzoek valt gewoon niet afdoende binnen de aanspraken van bèta-wetenschap in kaart te brengen. Misschien dan toch een parallel: er blijft steevast een frustrerend surplus over waarvoor de (mogelijke) universele formulering niet geldt. ‘Waarover men niet spreken kan, daarover moet men zwijgen’ - ziedaar de ‘morning-afterpil’ van de bèta-dromen van taal en filosofie. Deze onmacht is echter geenszins negatief: ze voert ons tot de fascinerende kern van wat er in de ‘talige’ projecten op het spel staat.

In de recente filosofie gaf dat aanleiding tot extrapolaties in het sociale veld: Michel Foucault onderzocht hoe onze ‘vertogen’ tot stand komen, en op welke basis ze dat doen. Zijn ‘archeologie van het weten’ liet zien hoe onze epistemes of kennisgehelen volkomen afhankelijk zijn van de impliciete voorwaarden die erin reeds gedacht zijn. Deze ‘impensé’, dat wat ik voorondersteld heb zonder het te beseffen, stuurt mij vaak veel sterker dan ik vermoed. De verschillende waarheidssystemen die in ver-

[p. 575]

schillende lagen van de gemeenschap worden ontwikkeld, zijn in een onophoudelijke strijd met elkaar; zij streven naar dominantie, maar confronteren elkaar daardoor ook voortdurend met elkaars relativiteit.

In de hedendaagse filosofie is inmiddels uitgebreid onderzocht hoe betekenis, door de uitzaaiing van een nooit ophoudende context, een onophoudelijk ontsnappend gegeven is. De klassieke betekenisleer of hermeneutiek had het nog over ‘polysemie’ of veelgelaagdheid, maar Derrida spreekt over ‘disseminatie’, uitzaaiing zonder einde. De intertekstualiteit onderzoekt, geheel in de logische lijn vanaf De Saussure, hoe teksten feitelijk voortdurend van betekenis veranderen door toevoeging van andere teksten, door onvaste referenties. Het laat zien dat zelfs bestaande teksten voortdurend en radicaal onderworpen zijn aan een alomvattende heraklitische verschuiving. Heraklitus zei reeds: ik kan geen twee keer in dezelfde rivier stappen. Volgens Derrida kan ik in feite geen twee keer hetzelfde zeggen, omdat de context voortdurend wisselt en er dus altijd ongeziene, nieuwe implicaties in mijn vertoog schuilen. Protagoras is dus aan een flinke comeback bezig, en dat zonder enige hulp van Einstein of Bohr. Deze ‘onbepaalbaarheidsrelatie’ heeft haar eigen eeuwenoude afstamming en ze steunt zeer zeker niet op een verkeerd begrijpen van wetenschappers als Heisenberg. Laat ons zeggen dat het kennistheoretisch discours van de taalkundige relativiteit andere uitgangspunten heeft. Uiteraard gaat deze relativiteit van de ‘énoncé’ meer op naarmate uitspraken zich verder van wetenschappelijke bevindingen verwijderen. Relativiteit op het gebied van moraal, recht, esthetica en filosofie ontstaat eigenlijk in de structuur van de taal zelf. Mijn esthetische of morele ervaring wordt helemaal gestuurd door de taal waarin ik erover nadenk. De paradigmastrijd is in het sociale en culturele veld zonder meer een aantoonbaar feit.

Of anderzijds de paradigma-theorie van Thomas Kuhn alleen maar een ramp is voor het wetenschappelijk discours, waag ik te betwijfelen (‘Thomas Kuhn en zijn onzalige invoering van het woord paradigma’, schrijft Van Kampen). Niemand die goed bij zijn hoofd is concludeert daaruit namelijk dat de ‘theorie wel een leuk verhaal is - hoe bedenken ze het zo? - maar dat het ook wel eens anders kan’, zoals de heer Van Kampen onze verwarde alfa-geesten met enig dédain voor de voeten wil werpen.

Tegenwoordig maakt men onderscheid tussen cognitief relativisme en cultureel relativisme. Dat is, gedacht vanuit bovenstaande context, duidelijk niet zo maar een koket spelletje met Einstein.

Wat Protagoras eigenlijk al deed, valt heden ten dage onder de noemer van de deconstructie. Deconstructie wordt in het algemeen spraakgebruik al evenzeer misbruikt als relativiteit: men denkt dat het betekent dat iedereen eender wat kan beweren. Ook dat is absoluut onwaar. Noch Lyotard, noch Derrida heeft ooit iets dergelijks beweerd. De deconstructieleer bevat zelfs concrete aanzetten om over de democratie en haar werking te spreken. Het probleem ligt dus niet in een verkeerd gebruik van wetenschappelijke bevindingen in de filosofie en de literatuur, maar bij het slordig taalgebruik van uit hun nek kletsende gediplomeerden in het algemeen. En daar is de filosofie net zo goed het slachtoffer van als de wetenschap.

Als denkers als Lyotard al gesignaleerd hebben dat we in de hedendaagse gemeenschap niet langer onder de dominantie van een ‘groot verhaal’ leven, dan heeft hij daar zeker niet mee willen beweren dat we niet meer zinvol kunnen spreken, of dat hij het zo bijzonder leuk vindt dat we geen samenhangende verhalen over onszelf meer hebben. Lyotard toont zich in zijn recente boeken uitdrukkelijk bezorgd om de effecten van moreel relativisme op de gemeenschap, maar hij houdt voortdurend het gevaar van nieuw fundamentalistisch denken in de gaten. Ook hij heeft slechts gewezen op een aantal, ook voor de ideologie zeer wezenlijke,

[p. 576]

aspecten van onzekerheid en relativiteit in onze taalcultuur, onze filosofie en onze aanmaak van ideologieën - met name sedert de onmogelijk rationeel te verwerken catastrofe die we met het codewoord ‘Auschwitz’ aanduiden.

Kortom, er valt in deze probleemstelling haast nooit een woord dat ook maar in de verte verwijst naar Einstein of Niels Bohr. De - in elk geval continentale - filosofie heeft dus geen enkele behoefte om zich aan dergelijke speculaties over te geven.

Dat er wel degelijk in de Angelsaksische wereld ergerniswekkende boeken met foute veralgemeniseringen over de wetenschappen verschijnen, zal ik niet betwisten. Dat heeft naar mijn bescheiden mening meer te maken met de dwaze positivistische illusie van de Angelsaksische filosofie, die nog steeds meent dat ze exact-wetenschappelijk ogende uitspraken moet doen om ernstig te worden genomen - terwijl dit juist haar frivoliteit ten aanzien van de fundamentele taalproblemen aantoont.

Maar het is in elk geval onzin te beweren dat filosofen, taalkundigen en sociologen Einstein verkeerd begrijpen als ze het over het besef van de relativiteit hebben: hun onderzoek heeft volslagen andere uitgangspunten, die in de traditie van een even rationeel grondslagenonderzoek van betekenisproduktie passen. Wel heb ik het grootste begrip voor de ergernis die men kan voelen wanneer mensen al die vormen van relativiteit door elkaar husselen; iets waar de heer Van Kampen onbedoeld ook aan meewerkt door een verkeerde voorstelling van het relativiteitsidee op het gebied van de filosofie op te hangen.

Een tweede vraag kan echter nog radicaler gesteld worden. We weten natuurlijk dat de verbeelding van een aantal mensen inderdaad vagelijk is aangestoken door wat ze her en der gehoord hebben over de relativiteitstheorie van Einstein. Kan men dan botweg zeggen dat ze daar niets mee te maken (mogen) hebben omdat het relativiteitseffect zich op het niveau van het ‘gewone leven’ empirisch niet manifesteert? Kan men met andere woorden het effect van een idee radicaal uit de empirische sfeer buitensluiten? Dat lijkt me bijzonder eng en autoritair gedacht, omdat de empirische sfeer als het ware doordrenkt is van taal. Een niettalige ervaringsleer is een ondenkbaar iets. Onderzoek naar de ontwikkeling van betekenisleer (bijvoorbeeld in Foucaults idee van de episteme) toont aan dat de tijdgeest nu eenmaal altijd door dergelijke metaforen wordt gevoed, en dat mensen er dus wel degelijk mee leven; termen als relativiteit, implosie en entropie staan niet los van het ‘gewone leven’, ze infecteren en doordringen het, ze zijn als het ware tastbaar en worden mee opgenomen in de eeuwig verschuivende betekenisproduktie, en die zorgt op haar beurt voor feiten die zich voordoen in het sociale veld, zélfs wanneer ze op misvattingen steunen. De metafoor van Einstein kan dus niet in een vacuüm worden geplaatst; ze is de gemeenschap binnengedrongen en wat ze daar aanricht kan boeiende stof tot contextueel betekenisonderzoek opleveren. Dat is misschien vaak frustrerend voor wetenschappers die dromen van een wereld zonder misvattingen, maar het is wezenlijk voor de random processes die we maatschappelijke realiteit noemen. Deze maatschappelijke realiteit doet zich namelijk in de eerste plaats voor als een gigantische tekst-, en dus contextproduktie. Moeilijk en betreurenswaard wordt het uiteraard als in oorsprong wetenschappelijke bevindingen ontaarden in nieuwe metafysische speculaties. Maar ik zou me als wetenschapper persoonlijk veel meer opwinden over een ander metafysisch misbruik dat populaire boeken maken van de veel te hooggespannen verwachtingen ten aanzien van de wetenschap: mensen verwachten er een soort orakel van, ze hopen nog steeds dat de wetenschap op een dag alles over alles zal kunnen zeggen. Ik denk dat het veel wetenschappers zou baten zich nu en dan eens wat aandachtiger te buigen over wat de filosofie al eeuwenlang over de relativi-

[p. 577]

teit van betekenisproduktie te zeggen heeft, in plaats van zich pretentieus af te sluiten achter een specialistisch spreekverbod. Ook voor hen, en de heer Van Kampen geeft er blijk van dit te beseffen, geldt dat de blik van de onderzoeker het resultaat kan beïnvloeden. Maar wat deze stelling in de filosofie en de taalkunde betreft, kan ik hem in elk geval geruststellen: de crisis van de waarheid, het subject en de identiteit, zoals deze discussie soms wordt aangeduid, is zonder enige hulp van de heer Einstein tot stand gekomen, onder de Griekse zon, nog lang voor onze jaartelling. Ook voor wetenschappers is het goed te beseffen dat ze misschien met banale clichébeelden rondlopen over andere gebieden van het menselijk weten. Ik ben het er roerend mee eens dat we mensen moeten waarschuwen voor al te lichtzinnige verbindingen, maar dat geldt voor beide kanten.