De Gids. Jaargang 158

[p. 249]

[Nummer 4]

Stefan Hertmans
Iedereen danst op de rand van zijn symptoom
Slavoj Žižek over Hitchcock en Bosnië

Er gaat een hype door intellectueel Europa: de sinds 1988 in hoog tempo verschijnende boeken van Slavoj Žižek, inwoner van de Sloveense hoofdstad Ljubljana (de nog enigszins Habsburgs ogende stad waar ook de cultgroep Laibach vandaan komt), een man die zowel aan de filosofiefaculteiten van Parijs, New York als Leuven met grote aandacht wordt gelezen en gevolgd, een onophoudelijk als bezeten pratende vulkaan van woorden, een denkbeest dat zich met een nooit geziene drift, wit en vitaliteit heeft gestort op een lacaniaanse analyse van onze cultuur, een sputterende en gesticulerende profeet die, pratend over Jacques Lacan en het kunstwerk, opdook in videobeelden bij recent werk van de kunstenaar Franz West.

Vanwaar deze interesse? Het staat goed om met Žižek bezig te zijn, om over Žižek te praten, om te laten horen dat je weet hebt van zijn werk. Toch is dat werk uitgesproken theoretisch, vaak zelfs heel technisch - zoals bijvoorbeeld Le plus sublime des hystériques - Hegel passe, zijn voor publikatie omgewerkte doctoraat.

Het feit dat Žižek optreedt als de grote pleitbezorger van het late werk van de Franse psychoanalyticus Lacan zou op zich al weerstanden en vragen moeten oproepen, gezien de vooroordelen die de naam Lacan bij heel wat rationalisten van de oude stempel nog steeds oproept. Natuurlijk hebben ze gelijk om zich bedreigd te voelen: wat Žižek laat zien is precies hoe achter de zelfrechtvaardigende houding van de gangbare rationalismen de economie van verlangen en betekenis woekert als een onbegrepen drift.

Het is onjuist te denken dat dergelijke psychoanalytische kritiek op de ideologie het verlichtingsproject zelf op losse schroeven zou zetten. Paradoxaal genoeg laten Žižeks analyses juist toe dat we inzicht verkrijgen in aspecten van cultuur en ideologie die we als transparant veronderstelden, maar die daardoor een blinde vlek in ons eigen bewustzijn vormden - meestal zelfs de veronachtzaamde plek waar alle betekenissen samenkomen.

Door Žižek te lezen, begrijpen we beter hoezeer het begrip ‘werkelijkheid’ door een kluwen van betekenissen overwoekerd is geraakt, een kluwen dat ons in zijn greep houdt en vervreemdt van een veel diepere en onvatbaardere werkelijkheid, een soort ‘Ding’, - dat wat Lacan le réel noemt.

Vandaar dat Žižek schamper opmerkt - hij is geografisch goed geplaatst - dat het Europees onderbewuste gestructureerd is als voormalig Joegoslavië.

Het provocatieve van Žižeks opzet wordt pas goed duidelijk wanneer we boeken als Looking awry. An introduction to Jacques Lacan through popular culture of Everything you always wanted to know about Lacan but were afraid to ask Hitchcock van dichterbij bekijken. De voorbeelden waaraan Žižek zijn lectuur van Lacan ophangt, zijn opzettelijk gekozen uit de populaire sfeer: Stephen Kings Pet Sematary, Tom en Jerry of de Hitchcock-films bijvoorbeeld. In de inleiding licht Žižek deze strategie toe: hij wil zich op deze manier afzetten tegen

[p. 250]

de eenduidige academische lezing van Lacan. Hij wil met andere woorden de filosofische bruikbaarheid van deze theorie voor een beter begrip van onze cultuur aantonen door allerlei concrete en verrassende toepassingen. Daarmee zet hij zich ook af tegen het comformisme van de academici die voortdurend naar sluitende betekenissen op zoek zijn (waardoor ze de acribisch geanalyseerde teksten van Lacan onderwerpen en het zwijgen opleggen). En, waarschuwt hij de lezer ironisch: als er dan toch zo nu en dan grote namen vallen als Shakespeare en Kafka, hoeft de lezer zich niet ongerust te maken: ze worden strikt als kitschauteurs gelezen, op hetzelfde niveau als Stephen King en McCullough. Dat is geenszins een postmoderne boutade. Žižeks ambitie reikt verder dan die van het poststructuralisme: het gaat hem om het aantonen van de strategieën van betekenis die ontsnappen aan de bewuste tactiek, en dit mechanisme doet zich op alle niveaus tegelijk voor. Vandaar ook de titel: looking awry betekent zoveel als scheel kijken, of net naast het onderwerp kijken (men zou ook kunnen zeggen: bemiddeld, door het prisma van andere, gefetisjeerde instanties), dit met de bedoeling om in Lacans leer kenmerken bloot te leggen die ontsnappen aan een orthodoxe academische blik. Draait Lacans theorie immers niet net rond dat onvatbaar betekenissurplus dat steeds weer ontsnapt als je het wilt vastpinnen? In die zin is Žižeks ‘pulp’strategie consequent lacaniaans gedacht.

Maar, voegt hij eraan toe: de lacaniaanse theorie dient ook als excuus voor mijn zwelgen in het idiote genot van de pulpcultuur. Deze zelfrelativering is typerend voor Žižek. Niet alleen is ze gewoon eerlijk, ze verbergt ook nog een inmiddels historisch geworden omstandigheid: in het voormalige Oostblok werd de westerse populaire cultuur gezien als een symptoom van het zieke, hypocriete kapitalistische westen, het speelgoed van de idiote vijand aan de andere kant van het IJzeren Gordijn; het speelgoed dat in het arbeidersparadijs afgezworen moest worden, maar dat net daardoor een gedroomd, altijd vervluchtigend en dus utopisch punt van onbereikbaar genot werd. Žižeks theorievorming werd aldus de ironische omkering van een verantwoording voor het genieten van de westerse populaire cultuur, een pseudo-legitimatie ten opzichte van de communistische censuur - een provocatie van de macht in en door het verboden plezier zelf.

Zo toonde de theoretische legitimatie zelf haar dubbelzinnige betekenis; Lacan in die cultuur binnenhalen, al is het om Hitchcock en Stephen King te analyseren als hidden persuaders, verwijst noodzakelijk en onvermijdelijk naar alle ideologische strategieën en ontmaskert zo de libidineuze genotsstructuur van de communistische ‘objectiviteit’ zelf, waarvan Žižek - als de autoriteit van het theoretisch model - eventueel als legitimerende instantie had kunnen dienen. Het stalinisme kwam in Žižeks werk onder meer aan bod bij het (soms hilarisch) analyseren van de machtsspelletjes in Tom & Jerry. Het hoeft dan ook geen verwondering te wekken dat Žižek met zijn lacaniaanse cultuuranalyses in de jaren zeventig en tachtig wél moeilijkheden kreeg. Dat bezorgde hem dan weer een groot aanzien bij de oppositie, die na het uiteenvallen van Joegoslavië aan de macht kwam. Achteraf, bij de oprichting van de prille Sloveense staat, was Žižek zelfs even presidentskandidaat voor de Liberale Partij; een ironisch lijkend gebaar tegen zijn lacaniaanse achtergrond, ware het niet dat Žižek in al zijn onderzoekingen juist ook aan een zekere hegeliaanse traditie van het zoeken naar de werking van ideologische ‘waarheid’ heeft vastgehouden. Zijn toepassing van Lacans theorie - namelijk dat waarheid een onbereikbaar object van verlangen is, dat achteraf wordt geconstrueerd - heeft dus een punt waar ze zelf wordt vastgepind door haar verlangen naar betekenis. Dat is iets paradoxaals en tegelijk de essentie van wat hij wil zeggen - een punt dat Žižek zelf zou aanduiden met Lacans term point de capiton.

Het denken over het probleem van het

[p. 251]

onmogelijke genot in de ideologie behoort tot de fundamenten van Žižeks denkstrategie - de jouissance die uiteindelijk jouis-sense wordt. Met de ideologie onderhouden we een soort van double bind, een paradoxale verhouding van niet-weten die pas achteraf duidelijk wordt, namelijk als we zelf (en steeds te laat) doorhebben dat onze overtuiging meer over ons eigen onmogelijk genot vertelde dan over de zaak zelf, precies omdat we de verborgen kern, waarin we op duistere wijze genieten van een surplus aan betekenis, noodlottigerwijs altijd moeten veronachtzamen.

Žižek brengt onder meer Zeno's derde paradox te berde. Die gaat over de onbereikbaarheid van de eindmeet, onbereikbaar omdat we telkens eerst een deel van de afstand moeten overwinnen, en dat tot in het oneindige. Deze gedachte wordt door Žižek gekoppeld aan Lacans notie van het ultiem en onvatbaar object van het verlangen, datgene wat altijd zal blijven bestaan buiten elke bevrediging om, het objet petit a.

De grote belangstelling die Žižeks geschriften ten deel valt, heeft vooral te maken met deze operatie: het blootleggen van de lacaniaanse, libidineuze structuur van betekenisgeving, de drift van de signifiant in al onze ideologische démarches en denksystemen, in de populaire cultuur, in de politiek, en in laatste instantie ook in de psychoanalyse zelf.

Dit is explosief materiaal. Lacan op de ideologie toepassen wil zeggen: oog krijgen voor de blinde vlekken in het eigen blikveld. Precies dit moeilijke punt fungeert dan nog als het ‘point de capiton’, dus als het punt dat al het andere juist vastpint door zijn onvatbare betekenis.

Žižeks boeken zijn daarom in staat grote intellectuele opwinding te veroorzaken bij lezers van de meest diverse pluimage. Als er iemand is die de inmiddels volkomen aan clichés ten onder gegane discussie tussen Lyotard en Habermas over het einde van de ideologie van nieuwe denkstof voorziet, dan wel Žižek - door precies vanuit een heel andere benadering te vertrekken.

Geen wonder dat Žižek boeiende dingen te zeggen heeft over de oorlog in Bosnië en de perverse manier waarop het ‘onschuldig’ toekijkende Westen daarmee omgaat. Anders dan bij Foucault is deze kennisdrift die haar eigen bedoelingen miskent voor hem niet zozeer een kwestie van macht, maar van een onvatbare Meester-signifiant (Master-Signifier), een alomvattende, drukkende en onvatbare autoriteit die de symbolische orde bij elkaar houdt. Het is een instantie die het subject nodig heeft om überhaupt te kunnen standhouden in een wereld die zich vooral intimiderend aan hem voordoet als de ‘Grote Andere’, die verondersteld wordt - of ervan verdacht wordt - over het geheim van de betekenis te beschikken. In die Andere vermoedt het subject altijd het verklarende, ‘bindende’ antwoord op wat hij in zichzelf niet begrijpt; in die Andere vermoedt hij de consistentie die voor hemzelf altijd op een wijkende einder blijkt te liggen. Het geheim dat hij moet leren ontsluieren is dat er helemaal geen geheim is, alleen maar een blinde vlek in zichzelf vanwaaruit het hele spel van de betekening zijn complexe strategieën ontwikkelt.

Publikaties van Slavoj Žižek:

-	Le plus sublime des hystériques - Hegel passe. Point Hors Ligne, Parijs 1988
-	The sublime object of ideology. Verso, Londen/New York 1989
-	Ils ne savent pas ce qu'ils font - Le sinthome idéologique. Point Hors Ligne, Parijs 1990. Engelse vertaling: For they know not what they do. Enjoyment as a political factor. Verso, Londen/New York 1991
-	Looking awry. An introduction to Jacques Lacan through popular culture. The mit Press, Cambridge, Mass./Londen 1991
-	(redactie) Enjoy your symptom - Jacques Lacan in Hollywood and out. Routledge, Londen 1992
-	(redactie) Everything you always wanted to know about Lacan but were afraid to ask Hitchcock. Verso, Londen/New York, 1992
-	L'intraitable - Psychanalyse, politique et culture de masse. Anthropos, Parijs 1993
-	Tarrying with the negative. Duke University Press, New York 1993
-	The metastases of enjoyment. Six essays on woman and causality. Verso, Londen/New York 1994