De Gids. Jaargang 158

[p. 122]

Huub Beurskens
Je moet je sterven zien

Toen ik het gedicht ‘Imker en stier’ van Marc Reugebrink las, kwamen me onmiddellijk twee beelden voor ogen die ik ooit als foto's had gezien. Het eerste beeld was dat van Pablo Picasso die een als een korf gevlochten tenen stieremasker (een geschenk van de torero Dominguin) voor zijn hoofd houdt. Het andere beeld was dat van een dode stier in het gras, op een van de foto's in Death in the Afternoon van Ernest Hemingway: ‘Halfbred bull killed in an amateur fight or capea near Madrid but not without, first, having wet his left horn.’ Enerzijds zeer persoonlijke associaties, anderzijds gaat het hier om beelden die een sterk archetypisch karakter hebben, en even archetypisch is alleen al de titel van Reugebrinks gedicht, ‘Imker en stier’.

Wie of wat zijn in dit gedicht die imker en die stier? Het is duidelijk dat de eerste samenvalt met de ‘hij’ en dat de ‘ik’ zich vereenzelvigt met de stier. En wat de stier betreft gaat het om een dier dat dodelijk gewond is, zelfs al in een staat van ontbinding verkeert. Heeft deze stier het onderspit gedolven in een gevecht met een torero? ‘Imker en stier’ is het laatste in een ‘Imker’ genoemd reeksje van drie gedichten. Al in het tweede gedicht van dat drietal is er sprake van een dodelijk verwonde stier: ‘wendt een stier zich nog / eenmaal naar zijn doder.’ Toch is de ik-stier in dit derde gedicht er veeleer een van het hybride, minotaurische soort, een rechtopgaande, niet alleen gezien het feit dat een ‘ik’ zich met dit wezen vereenzelvigt, maar vooral gezien de plaats van zijn verwonding: ‘in mijn hals.’ De dodelijke estocada in het stieregevecht wordt altijd tussen de schouderbladen geplaatst, en zelfs als die steek mislukt - een steek in de hals is volkomen ondenkbaar. Wat in dit gedicht wordt geschetst is veeleer een half-menselijk en half-dierlijk drama dan een eenduidige mens/dier-verhouding.

Van begin af aan draait het in dit gedicht om penetratie, binnendringen, implanteren. De hij/imker

Picasso met een stieremasker, 1950

[p. 123]

heeft een zwerm (bijen met hun angels) teruggebracht, thuisgebracht en gebruikt de ikfiguur van het gedicht als korf, een korf die men tevens kan zien als borstkorf, en deze korf vult zich, als een geraamte, met aarde. De imker plant het bijenvolk in ‘mijn lichaam’. Ook zet in ditzelfde lichaam een sluipwesp met behulp van een legboor dodelijke eieren af. Iets dergelijks doen eveneens de vliegen in de halswond, een wond die mogelijk is veroorzaakt door het binnendringen van een steekwapen.

Kortstondig bestaat er nog zoiets als een nostalgisch besef van het leven dat voorbij is, daarna is het ik-lichaam voorgoed als aas ten prooi aan al het inmiddels binnengedrongen en geïmplanteerde leven, waarbij het opvallend is dat het allemaal insekten zijn die het verval van het warmbloedige uitbuiten.

We kennen het al bijna twee millennia lang uit de christelijke religie: het als inferieur beschouwde vlees dat ten prooi valt aan de maden wanneer de ziel eraan ontstegen is. Maar hier bij Reugebrink worden lichaam en ziel zelfs

Uit: Ernest Hemingway, Death in the afternoon

in de dood, zelfs in de ontbinding van dat lichaam niet van elkaar gescheiden, sterker nog, ze worden niet eens van elkaar onderscheiden. Want het moment dat de insekten hun metamorfose van ei, larve, pop naar vliesvleugelige hebben doorlopen om weg te vliegen wordt bij Reugebrink niet geformuleerd als dat zij uitzwermen, maar als dat ‘ik uitzwerm tussen de bloemen’...! Het ik is kennelijk mee-gemeta-morfoseerd, de stier werd zelf zwerm, ingegaan in de insekten die hem uitwoonden, een zwerm bijen die bloemen, die de weiden bezoekt om nectar te verzamelen, een zwerm die ‘weer’ door een imker gevangen, gecultiveerd wordt om hem honing te leveren... Het lichaam als bijenkorf moet dan ook worden gelezen als metafoor voor deze metamorfose. Uit het verval ontstaat de bloei, de bloei trekt insekten aan, de insekten zorgen ervoor dat de bloemen worden bevrucht. En opeens wordt in dit licht ook een andere formulering uit het tweede gedicht van de kleine reeks meer dan veelbetekenend: ‘Een bloem / wordt zo lang door een bij bezocht / tot-

[p. 124]

dat een tong haar uitrukt / haar doorslikt.’ Die tong, dat kan natuurlijk de tong zijn van een rund, van een stier.

Pablo Picasso maakte in 1937 een tekening van een stervende minotaurus die een spiegel voorgehouden krijgt door een vrouwelijke schoonheid uit zee. Paul Eluard verwierf die tekening, gaf er de titel Fin d'un monstre aan en schreef naar aanleiding ervan een gedicht met daarin deze regels over zo'n bloemeneter:

Il faut que tu te voies mourir
Pour savoir que tu vis encore
La mer est haute en ton coeur bien bas
Fils de la terre mangeur de fleurs fruit de la cendre
Dans ta poitrine les ténèbres pour toujours couvrent le ciel.

‘Je moet je sterven zien om te weten dat je nog leeft.’ Het is een fraaie formulering voor wat de

Pablo Picasso, Fin d'un monstre, 1937

dichter Reugebrink hier probeert: het besef van of het geloof in een eeuwige wederkeer te projecteren en te incorporeren, levensmoed en zelfs genot te puren uit het niet te stuiten sterven. Een eeuwige wederkeer zoals ook Nietzsche die verwoordt in zijn Zarathustra: ‘“Nun sterbe und schwinde ich,” würdest du sprechen, “und im Nun bin ich ein Nichts. Die Seelen sind so sterblich wie die Leiber.

Aber der Knoten von Ursachen kehrt wieder, in den ich verschlungen bin - der wird mich wieder schaffen! Ich selber gehöre zu den Ursachen der ewigen Wiederkunft.

Ich komme wieder, mit dieser Sonne, mit dieser Erde, mit diesem Adler, mit dieser Schlange - nicht zu einem neuen Leben oder besseren Leben oder ähnlichen Leben:

- ich komme ewig wieder zu diesem gleichen und selbigen Leben, im Größten und auch im Kleinsten, daß ich wieder aller Dinge ewige Wiederkunft lehre [...].”’

[p. 125]

Wat of wie ten slotte is in dit verband de imker? In eerste instantie lijkt hij boven de partijen te staan, lijkt hij een objectief regelaar en oogster te zijn. Het ligt dan ook voor de hand in hem een godheid te zien. Maar ik denk dat die eerste indruk bedriegt. De imker is veeleer, net als de andere wezens, te beschouwen als een van de schakels van dat voortdurende, cyclische gebeuren. Uit het tweede gedicht blijkt dat Reugebrink zijn imker geen goddelijke status toekent, hoewel hij zich misschien wel eens goddelijk waant: ‘Zo valt soms een lindeblad tussen je schouders.’ Het leven van deze imker is dus even kwetsbaar als dat van stier, insekt of bloem. Als je een conventioneel hiërarchische volgorde zou opstellen, zou je het plantaardige onderaan moeten zetten, daarboven de insekten, dan het dierlijke en half-menselijke, om daarboven weer het culturele of puur menselijke in te schalen. Maar zo'n hiërarchie wordt door het gedicht ‘Imker en stier’ juist niet erkend. Het enige wat de imker onderscheidt van het dierlijke en plantaardige is zijn besef van het raadsel van de cyclische samenhang tussen alles en dus ook van zijn eigen positie daarin. En wat deze imker doet is juist deze loop van de natuur cultiveren, uit zijn inzicht honing, genot puren, zich er geestelijk, esthetisch aan laven - sprekend lijkt zo'n imker dan op een dichter... Imker-dichter.

In de klassieke mythologie is Bacchus de (uit-) vinder van de honing. Hij laat de saters die hem begeleiden lawaai maken, waardoor een jonge bijenzwerm wordt aangelokt. Als de bijen een tros aan een tak hebben gevormd, brengt hij ze voorzichtig over in een holle boom en laat hij zien hoe je op die wijze, door de natuur met inzicht en zorg te cultiveren, van heerlijke honing kunt genieten. Maar Silenus, hebberig en vadsig als hij is, drijft zijn ezel naar een holle olm waar hij een ander bijennest meent te vinden. Hij klimt op de rug van zijn ezel, maar de tak waaraan hij zich met zijn dikke lijf vasthoudt breekt, en het bijennest blijkt een horzelnest te zijn. Bij honderden vallen de horzels hem aan, hij wordt op zijn kale kop en in zijn neus gestoken, tuimelt van zijn ezel, krijgt een trap en verzwikt zijn knie.

De imker-dichter is niet zo'n Silenus. Hij besteedt de grootste zorg aan de cultuur van zijn bijen die hij uit wil zetten in de velden van zijn eigen geest en lijf, dat ongetwijfeld toekomstige lijk, hij besteedt de grootste zorg aan zijn korven die hij wil plaatsen op de drempel van de onderwereld, in de hoop dat de bijen weten door te dringen in de weiden langs de Styx en terugkeren met de heerlijkste nectar, nectar van de affodillen die daar groeien en die aan Proserpina zijn gewijd.