De Gids. Jaargang 157

Stefan Hertmans
Een onmogelijke zin

‘Echte’ openingszinnen bestaan niet. Het zijn spookrijders die het boek in tegenovergestelde richting komen binnenrijden, en die slechts als toevallige verschijning opduiken uit het amalgaam van mogelijkheden waaruit de aanvang van een tekst ontstaat. Tijdens het schrijven zelf is de openingszin niet van belang, want hij is er reeds vóór de schrijvende zich daar kopzorgen over heeft gemaakt; hij dient zich aan, of hij lag al een tijdje te sudderen in allerlei associaties, of hij maakte deel uit van een complex van mogelijkheden, of hij was er plotseling, nog voor de schrijvende zelf besefte wat hij allemaal zou gaan betekenen; hij is maar zo belangrijk als de eerste service van de eerste set van een tenniswedstrijd - ontelbare keren onbelangrijker dus dan de laatste slag. Althans, zo ziet het er voor de schrijvende vaak uit.

Voor de lezer ligt dat net zo: hij of zij weet nog absoluut niet wat hij leest als de eerste zin onder zijn ogen wegglijdt. Ook voor de lezer is de eerste zin een onmogelijkheid, of toch zeker een opgeschorte mogelijkheid, een spookrijder die in het hoofd voorbijgeflitst is voor je het in de gaten hebt.

Pas als het boek is uitgelezen, als de intrige haar werk heeft gedaan, en het herlezen kan beginnen, ontstaat dat tegenstrijdige fenomeen: de bewonderenswaardige eerste zin. Wat komt de lezer dan op het spoor? De som van alle zinnen uit het pas gelezen boek, samengedrukt in de eerste regel onder de vorm van een belofte. Die belofte construeert de lezer pas als hij het boek kent; de herinnering aan een eerste zin is onzinnig als een boek niet uitgelezen is. De eerste zin is een functie van de laatste, die dus eigenlijk gedoemd is om voor eeuwig de voorlaatste te blijven.

De behoefte om eerste zinnen te beschouwen als het waarmerk van het waarlijk grote boek, leidt tot een al even willekeurig oordeel.

Tal van meesterwerken illustreren dat: de eerste zin is meestal, geïsoleerd als mededeling, in geen enkel opzicht uitzonderlijk, mooi, opvallend of virtuoos. De eerste zin is meestal niet de eerste zin die we aanstrepen.

Jaren heb ik de eerste zin van Prousts A la recherche du temps perdu in het hoofd gehad als de herinnering aan de grootste leesbelofte die ik had gekend: ‘Longtemps, je me suis couché de bonne heure.’

Het is de aanhef van de prachtige eerste bladzijde waarin de verteller de ‘metempsychose’ van zijn inslapende gedachten tussen de vingers neemt in een eerste aarzelend gebaar - iets wat hem twintig jaar later zijn laatste adem zal laten uitblazen boven de laatste zin van een krankzinnig bouwwerk, waarvan de eerste zin pas dan titanische implicaties had gekregen. Niets kan ons laten vermoeden wat er zal volgen; alleen het hele boek maakt de zin tot wat hij is. De eerste zin is een terugleeszin. Een andere kracht dan die van de belofte heeft hij niet.

Onlangs heb ik die eerste zin van de Recherche zelf in een roman verstopt. Er is geen lezer die het in zijn hoofd zal halen hem zelfs maar te herkennen als die bewuste, legendarische zin.

Gustave Flaubert begon het zuiverst denkbare verhaal, ‘Een eenvoudig hart’, met een al even nietszeggende zin: ‘Gedurende een halve eeuw benijdden de dames van Pont l'Evêque mevrouw Aubin om haar dienstbode Félicité.’

Wat volgt is een uiterst strak vertelde stille tragedie, ironisch en afstandelijk, teder en duivels tegelijk, met die hele typische impassibilité waardoor Flaubert ons zo sterk het gevoel kan geven dat we slimmer zijn dan de beschreven personages - wat meestal, als we even doordenken, een illusie blijkt te zijn geweest. Maar dat beseffen we pas als we gaan teruglezen. Dan is die eerste zin vervuld van een oneindige gesle-

[p. 619]

penheid, een berekening die ons hem laat zien als misschien de duizendste mogelijke zin in het hoofd van de piekerende schrijver.

Er zijn, dat weet ik zeker, schrijvers die hun eerste zin pas neerschrijven als ze het hele verhaal reeds achter de rug hebben, die hem dus als laatste neerschrijven.

En er zijn schrijvers die erin slagen een eerste zin te schrijven waarmee ze hun boek bijna onmogelijk maken. Zo begint Elias of het gevecht met de nachtegalen van de Vlaamse schrijver, herkauwer en perfectionist Maurice Gilliams met de regel: ‘Als Aloysius ons hart verontrust, hangen wij in de werkelijkheid ondersteboven als betoverde apen.’

Ik heb een andere Vlaamse schrijver ooit horen beweren dat door die zin het hele boek eigenlijk onmogelijk was geworden: die zin eist alle rechten voor zich op, de eerste klaroenstoot is eigenlijk al het hele boek, hij barst uit zijn voegen van de bedoelingen en beneemt een tijdlang het zicht op wat gaat komen. Want wie maakt de belofte van zo'n zin nog waar?

Eerste zinnen zijn wellicht het spook in de dromen van de doctorandus en de filoloog: hoe is die eerste zin er in godsnaam gekomen?

Het is een onzinnige vraag, want men kan de betekenis van die zin slechts vinden in alles wat ernaast, erboven, erachter of eronder ligt verscholen.

En toch zijn er ook zinnen te vinden die telkens weer opzettelijk en bijna hinderlijk tegemoet willen komen aan de behoefte van de lezer aan een eerste klaroenstoot. Die zinnen zijn ambitieus, vaak een halve pagina lang - in Der Tod des Vergil bijvoorbeeld - en ze geven het gevoel alsof een reusachtig gordijn voor onze pas geopende en verbaasde ogen opzij wordt geschoven. Ik hield, als jongen, het meest van dergelijke zinnen. Ze waren het teken van een vrije dag, van een Spannend Boek, van een Geheim Plezier. Ik heb gaandeweg mijn behoefte aan hun belofte verloren, zoals je bij het ouder worden niet blijft dreinen over de Eerste Keer in de liefde. Want dat was meestal maar klein bier vergeleken bij de misschien toevallig drieduizendzeshonderdvijfendertigste keer, die de beste van je hele leven was. Je zult hem je herinneren tot je laatste snik, die keer, maar je was toen al lang de tel kwijt geraakt.

En toch, en toch. Ook ik heb een eerste zin in mijn herinnering, onvergetelijk, onvervangbaar, vervuld van de ziekte die Het Absolute heet, van alles wat we in kinderlijke dromen bij elkaar verzinnen over De Tekst der Teksten, de onmogelijke tekst, de tekst die voor eeuwig in de toekomst ligt. Die zin luidt als volgt:

Ik zal niet meer schrijven.

Het is de laatste zin die Cesare Pavese schreef, voor hij een eind aan zijn leven maakte. Het is de eerste zin van de onvergetelijke stilte die daarop is gevolgd. Het is een eindeloos en ongeschreven boek, het meest gevreesde boek, het duurt tot op vandaag voort en maakt mij tot medeplichtige van wat toen, met die zin, begonnen werd. Na die zin was ik veroordeeld zijn hele werk te lezen, dwars door alle aanvangszinnen heen, tot ik ergens toevallig bij de laatste zin uitkwam. Want die was er altijd al geweest.