De Gids. Jaargang 157

Xandra Schutte
De Goede Lezer

‘Hoe Een Goede Lezer Te Zijn’ of ‘Vriendelijkheid Jegens Auteurs’ - het hadden ondertitels kunnen zijn van Vladimir Nabokovs lezingenbundel Lectures on Literature. Want niet aan de kunst van het schrijven - hoeveel dwingende richtlijnen zijn er in de geschiedenis niet voor schrijvers geformuleerd? - maar aan de kunst van het lezen stelde hij parmantig eisen. De wijsneuzige opmerkingen over het Juiste Lezen die Nabokov al veelvuldig door zijn fictie strooide, bracht hij zeer bondig bijeen in de inleiding van de postuum uitgebrachte Lectures.

De goede lezer doet in Nabokovs ogen vooral een heleboel dingen niet. Hij geeft zich niet over aan dwaze generalisaties, maar koestert eerst en vooral de details; hij leest niet vanuit een vooropgezet idee, maar laat de unieke wereld van het boek tot zich doordringen; hij probeert niet door een roman iets over een bepaalde tijd of plaats te leren; hij zoekt niet als een imbeciel naar symbolen; hij identificeert zichzelf niet met de personages, want herkenning is zo ongeveer de laagste vorm van lezen, op de vermaledijde freudiaanse en marxistische invalshoeken na. Nee, de echte lezer beschikt over verbeelding, een uitmuntend geheugen, een woordenboek en enig artistiek gevoel.

Ik las Nabokovs aanwijzingen op de middelbare school, daartoe geïnspireerd door een instemmende recensie in Vrij Nederland. Ik was zestien jaar en wilde niets liever dan een Goede Lezer zijn. Zo lag ik op bed te lezen en concentreerde mij op mijn rug, want volgens Nabokov lazen ware lezers niet met hun hersens maar met hun wervelkolom, veroorzaakte de lectuur huiveringen en tintelingen in de ruggegraat.

In diezelfde tijd scherpte ik, ongetwijfeld uit vriendelijkheid jegens de auteur, mijn ‘uitmuntend’ geheugen. Ik kende ze allemaal uit m'n hoofd: ‘Van dichten komt mij kleine bate’, ‘De portier was een invalide’, ‘Een nieuwe lente en een nieuw geluid’, ‘Jongens waren we - maar aardige jongens’, ‘Wees hier aanwezig, allereerste geest’, ‘De Bree zijn denken was hoekig en nors’, ‘Op de dag dat Inni Wintrop zelfmoord pleegde stonden de aandelen Philips 149.60’, etcetera. Vol trots ging ik dan ook naar mijn eindexamen Nederlandse literatuur. Het werd een complete teleurstelling: telkens als ik een openingszin aanhaalde, viel de examinator, een kleurloos mannetje van onbestemde leeftijd, mij bij en citeerde mechanisch, alsof hij de tafels van vermenigvuldiging of de rijtjes Duitse naamvallen opzei, verder. Teleurstelling. Hij citeerde mij er ruimschoots uit, en, veel erger,

[p. 616]

mijn concept van de Goede Lezer was in brokstukken uiteengevallen. Die huivering in mijn wervelkolom had ik per slot van rekening ook al nooit gevoeld.

Mooie openingszinnen, prikkeling in de ruggegraat, briljante ideëen, messcherpe mensenkennis, het is een mythe dat het bij literatuur daarom gaat. Ach, Nabokov ontkracht de mythes zelf ook voor een groot deel in zijn Lectures. Het is een mythe dat de openingszin beslissend is voor het doorlezen, dat hij een glanzende kiemcel is waar de hele wereld van het boek in samengebald is, dat hij zich in het geheugen van de lezer moet nestelen.

Vladimir Nabokov opende zijn boeken vaak zwierig en arrogant. Met zinnen die je als precieuze praalwagens tegemoetkomen. Zinnen die erom schreeuwen gememoreerd te worden. Neem het beroemde begin van Lolita: ‘lolita, light of my life, fire of my loins. My sin, my soul. Lo-lee-ta: the tip of my tongue taking a trip of three steps down the palate to tap, at three, on the teeth. Lo. Lee. Ta.’ Uiteindelijk is de wereld van verteller Humbert Humbert (en die van Nabokov zelf) bovenal een wereld van taal - ‘Oh, my Lolita, I have only words to play with!’ Ofbekijk de opening van Geheugen, spreek (in de vertaling van Rien Verhoef): ‘De wieg schommelt boven een afgrond en het gezond verstand zegt ons dat ons bestaan niet meer is dan een vluchtig kiertje licht tussen eeuwigheid en duisternis.’ Of zie de kokette manier waarop hij in Ada de openingszin van Anna Karenina valselijk, want omgekeerd, citeert: ‘All happy families are more or less dissimilar; all unhappy ones are more or less alike.’ Bij Tolstoi lijkt immers het geluk van de een op dat van de ander en heeft ieder ongeluk zijn eigen bijzonder karakter.

Het zijn zulk soort zinnen die als pregnant gelden en voor op en top literair doorgaan. Maar hoe precies en kunstig geformuleerd ook, mij zijn ze te behaagziek, te trots op zichzelf. Te nadrukkelijk. Haast een karikatuur van een mooie openingszin. Zo wat ‘bladerend’ door mijn boekenkast, bedenk ik dat mijn voorkeur uitgaat naar meer terloopse zinnen. Zinnen die je op het eerste gezicht niet bijzonder opvallen, die niet roepen ‘onthoud mij!’, die zich niet opdringen. Zoals: ‘Ja. Het was een gelukkige tijd!’ (Lars Gustafsson, De tennisspelers), ‘Het gebeurde die groene en krankzinnige zomer, toen Frankie twaalf jaar was’ (Carson McCullers, De bruiloft), ‘Het was in die merkwaardige zomer’ (Christa Wolf, Zomerspel), ‘Sth, I know that woman’ (Toni Morrison, Jazz). Het zijn zinnen die overtuigen, maar niet opzichtig zijn. Ze vragen op een haast geruisloze manier aandacht, dragen subtiel een raadsel in zich. Welke zomer bedoelt Christa Wolf? Wie is die vrouw bij Toni Morisson? Waarom was de tijd bij Gustafsson zo gelukkig?

Welbeschouwd zijn het openingszinnen die geen opening zijn - ze nemen de lezer direct al midden in de wereld van het boek op. Ze zijn er vanzelfsprekend. Het is onzin ze uit het hoofd te leren. Geen vertoon, maar onnadrukkelijkheid.