De Gids. Jaargang 157

Maarten Asscher
Een steentje uit Venetië

De ideale eerste zin is als de regendruppel van J.H. Leopold, het ‘klein trilkristal’ uit het gedicht ‘Regen’, dat in zijn kleinheid het beeld van de gehele wereld bevat. Het ene dat al het andere wat nog moet volgen in zich bergt, zoals omgekeerd de laatste regel van een sonnet al het voorafgaande wil hernemen.

Dat er na die eerste zin een hele roman of verhaal of novelle volgt, veroorzaakt bij sommigen het misverstand dat die rest er ook uit volgt, dat wil zeggen op een oorzakelijke manier. Dit leidt op zijn beurt weer tot de misvatting dat als men eenmaal die eerste zin heeft, het vervolg van het boek zich er dan ook vanzelf achteraan laat schrijven. Alsof met die eerste zin een beginnetje is losgepeuterd, waarmee men vervolgens het gehele verhaal eruit kan trekken.

Dit is dermate onjuist dat zelfs het tegendeel niet waar is: als men een gehele roman vanaf de tweede zin gelezen heeft, dan nog wijst niets erop hoe de openingszin zou moeten luiden.

Als tegenhanger van S. Dresdens magnifieke afscheidscollege Het einde ('s-Gravenhage 1980) zou er een studie te maken zijn naar de wijze waarop literaire werken door de eeuwen heen een aanvang nemen. Dezelfde Dresden werkte in zijn essay ‘Witte poëzie’ (Maatstaf, 13e jaargang, 1965, nr. 7/8) de kwalitatieve betekenis uit van de witte marge rondom een gedicht, en ook daarin zou hij tot voorbeeld te nemen zijn voor een beschouwing over de mentale houding van de lezer bij het beginnen aan een eerste bladzijde, de preludieke rol van de entreepagina's, het hoofdstukcijfer I en de witregels van de voorslag. Misschien zou blijken dat de stilte die aan een eerste zin voorafgaat, net zo belangrijk is als datgene wat erop volgt.

De mooiste openingszin is niet alleen op zichzelf mooi, maar vormt in stijl en toon en thema een onmisbare opmaat voor de rest van het boek. Zo'n eerste zin kun je dan ook identificeren, zelfs als je hem niet uit je hoofd kent. Herhaald proeven en doordenken levert vanzelf de juiste associatie op. De openingszin van Kafka's Der Prozeß is zo'n eerste zin. Zelfs wie de inhoud van het hele boek niet paraat heeft, kan deze zin toch thuisbrengen, en hij heeft bovendien meteen een micro-synopsis van de roman in handen. Hetzelfde geldt voor Dode zielen, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire of de Aeneis, om drie betrekkelijk willekeurige voorbeelden te nemen.

Kan men al aan een eerste zin aflezen of men met een meesterwerk van doen heeft dan wel

[p. 611]

met het werk van een amateur? Voor andere kunstuitingen is deze vraag wel eens proefondervindelijk getoetst, zoals blijkt uit Afbeelding 1 voor wat de muziek betreft en uit Afbeelding 2 als het gaat om het maken van een schilderij. Voor de literatuur geldt in dit verband, denk ik, het woord van Ben Borgart uit zijn verhaal ‘Die Unvollendete’: ‘Of er nou een engel aanbelt of de satan zelf, het klinkt precies eender.’ En het gaat er dus niet om hoe men aanbelt, maar wat men te vertellen heeft als men eenmaal is binnengelaten.

De navolgende zin is misschien niet de mooiste openingszin ter wereld. Daar is hij te lang voor en hier en daar ook iets te mopperig. Maar binnen de literatuur van de negentiende eeuw, een periode waarin de openingszin als een opera-ouverture werd gecultiveerd, neemt hij een ereplaats in. Met zijn muzikale, langzaam meanderende crescendo en in zijn voorafspiegeling van wat de rest van het boek gaat bieden, vormt deze ene zin - de opening van hoofdstuk I van deel Een van boek Twee van The Stones of Venice van John Ruskin - een Venetiaans steentje dat je als een souvenir bij je steekt om het van tijd tot tijd liefdevol door je handen te laten gaan.

In the olden days of travelling, now to return no more, in which distance could not be vanquished without toil, but in which that toil was rewarded, partly by the power of deliberate survey of the countries through which the journey lay, and partly by the happiness of the evening hours, when, from the top of the last hill he had surmounted, the traveller beheld the quiet village where he was to rest, scattered among the meadows beside its valley stream; or, from the long hoped-for turn in the dusty perspective of the causeway, saw, for the first time, the towers of some famed city, faint in the rays of sunset - hours of peaceful and thoughtful pleasure, for which the rush of the arrival in the railway station is perhaps not always, or to all men, an equivalent, - in those days, I say, when there was something more to be anticipated and remembered in the first aspect of each successive halting-place, than a new arrangement of glass roofing and iron girder, there were few moments of which the recollection was more fondly cherished by the traveller, than that which, as I endeavoured to describe in the close of the last chapter, brought him within sight of Venice, as his gondola shot into the open lagoon from the canal of Mestre.

Twee geluidskrommen van een enkele toon op de piano. De bovenste kromme geeft een toon weer, voortgebracht door een bekend pianovirtuoos, de onderste kromme werd teweeggebracht door een gewicht op het toetsenbord te laten vallen (Uit: Sir James Jeans, De wereld van het geluid, 's-Gravenhage, 1952²).

De Oostenrijkse schilder Arnulf Rainer (links) maakt met een chimpansee simultaan een schilderij (Uit: Thierry Lenain, La Peinture des Singes, Paris, 1990).