De Gids. Jaargang 157

H.B.G. Casimir
Alle begin is moeilijk

Joseph Grand, een van de hoofdpersonen in La Peste, het beroemde boek van Camus, is een onderbetaalde gemeenteambtenaar die bezeten is van zijn plan een volmaakte roman te schrijven. Voorlopig worstelt hij nog met de eerste zin. Een formulering die hij aan anderen voorlegt en die tot stand is gekomen na eindeloos proberen luidt als volgt: ‘Op een mooie ochtend in mei reed een elegante amazone op een prachtige voskleurige merrie langs de in bloei staande lanen van het Bois de Boulogne.’

Maar voor Grand drukt dit slechts bij benadering uit wat hem voor de geest staat. Hij zoekt naar een stijl die zo overtuigend is dat iedere uitgever die zijn geschrift heeft gelezen tegen zijn medewerkers zal zeggen ‘Pet af’, en dat niveau heeft hij nog niet bereikt. Hij blijft aan het veranderen en verbeteren, zelfs gedurende de pestepidemie, waarbij hij meer dan zijn plicht doet. Ten slotte besluit hij alle adjectieven weg te laten. In elk geval heeft hij het al verder gebracht dan de Licentiat in het in Denemarken algemeen bekende boek van Poul Martin Møller, En Dansk Students Eventyr. Die wil een groot filosofisch werk schrijven en heeft gemerkt dat hij zijn gedachten alleen goed op papier kan zetten wanneer hij over een wel versneden pen beschikt. Daarom heeft hij een scherp mes nodig en dus een wetsteen en zo komt het dat hij in een studie van de mineralogie is blijven steken.

De boven geschetste episode uit La Peste is mij bijgebleven omdat ik zelf altijd lang moet zoeken naar een goede openingszin. Ik denk dat ik geen uitzondering ben en misschien heeft Camus in Grand zelfs een karikatuur van eigen ervaringen willen schetsen.

Ik heb een tijdlang de gewoonte gehad van boeken die ik las de eerste regels van buiten te leren. Veel ben ik vergeten en ik herinner me niet dat er een oftwee waren die een overweldigende indruk maakten. Wat ik nu nog te bieden heb is tot mijn spijt wat kleurloos.

Sinds mijn eindexamen gymnasium-alfa in 1926 (ik had het jaar daarvoor eindexamen hbs-b gedaan) is mijn kennis van de moderne talen en mijn bekendheid met hun literatuur aanzienlijk toegenomen, maar mijn destijds redelijk goede kennis van Latijn en Grieks is weggeëbd, of althans verhuisd naar een moeilijk toegankelijk deel van mijn geheugen. Toch zijn de eerste regels van de Ilias en van de Odyssee, die ik, zoals vele gymnasiasten, kan opdreunen, voor mij van waarde: ‘Menin aeide thea’ (Godin, bezing de wrok) en ‘Andra moi ennepe mousa’ (Muze, vertel mij van de man) verwijzen naar twee meesterwerken. Zo verwijst ook het begin van Pyramus et Thisbe, ‘Juvenum pulcherrimus alter, altera...’ (De één de mooiste der jongelingen, de andere...) naar de rijkdom

[p. 604]

van Ovidius' Metamorfosen. Dat vrijwel iedere zogenaamd klassieke geschoolde zich zal herinneren dat volgens Julius Caesar heel Gallië verdeeld is in drie delen lijkt me van minder betekenis.

In mijn eigenlijke vak, de fysica, is het mooiste begin dat mij te binnen schiet de aanhef van Minkowski's redevoering ‘Ruimte en tijd’, gehouden te Keulen op 21 september 1908 (Ik vertaal uit het Duits). ‘De beschouwingen over ruimte en tijd die ik voor u zal uiteenzetten zijn ontstaan op de grondslag van de experimentele natuurkunde. Daarin ligt hun kracht. Hun tendens is radicaal. Van nu af aan zullen ruimte op zichzelf en tijd op zichzelf volledig als schimmen ten onder gaan en alleen een soort vereniging van de twee zal zelfstandigheid behouden.’

Daar de eerste zin niet alleen voor de schrijver maar ook voor de lezer zo belangrijk kan zijn, verdient ook zijn vertaling bijzondere aandacht. Een tijdje geleden las ik een beschouwing over het begin van Andersens sprookje ‘De Nachtegaal’. ‘Je moet weten dat in China de keizer een Chinees is.’ De schrijver vond dit prachtig en weidde uit over de merkwaardige sfeer van deze aanhef. Het grappige is nu dat dit een heel vrije en naar mijn mening zelfs onjuiste vertaling is. Er staat in het Deens: ‘I China veed du jo nok er Keiseren en Chineser.’ Vertaald: ‘In China, (dat) weet je vast wel, is de keizer een Chinees.’ Van de geheimzinnige stemming blijft niet veel over! Van de vertaling ben ik redelijk zeker maar in een ander opzicht schiet mijn kennis te kort. Volgens een woordenboek uit 1907 is een Chineser ook een soort van vuurwerk. Ik vermoed dat Andersen daar een bedekte toespeling op maakt, maar ben niet zeker dat die soort van Chinees ook toen al bekend was. Het blijft in elk geval een prachtig sprookje.

De eerste regel van een gedicht wordt gemakkelijker onthouden dan die van een prozawerk en vaak is die ene regel al voldoende om de stemming van de dichter uit te drukken en over te brengen. ‘Il pleure dans mon coeur comme il pleut sur la ville’, of ook ‘De blaren vallen in de gele grachten’ en het ene gedicht kan associaties met het andere oproepen.

‘Ik ging naar Bommel om de brug te zien.’ Dit gedicht zal menig automobilist in gedachten komen wanneer hij over deze brug rijdt. Het is niet het mooiste gedicht van Nijhoff, maar het is wel heel toepasselijk en voor mij heeft het nog een bijzondere betekenis omdat mijn inmiddels overleden zuster het zo overtuigend reciteerde de laatste keer dat we er samen langskwamen. Maar daarmee ben ik wel ver van mijn eigenlijke onderwerp geraakt. Ik zal dus maar stoppen.