De Gids. Jaargang 157

Huub Beurskens
De stoep was niet hoog

Er zijn lezers van literatuur die kennelijk of schijnbaar moeiteloos regels, flarden of zelfs complete stukken van wat ze, vaak al een hele tijd geleden, hebben gelezen feilloos kunnen reciteren. Als zulks een kwestie van begaafdheid is behoor ik op dit vlak tot de minst begaafden. Als het een kwestie van concentratievermogen is behoor ik tot de meest verstrooid lezende lezers. Zelfs van boeken die me dierbaar zijn durf ik nauwelijks iets ‘uit het hoofd’ te citeren. Waar ik wel redelijk toe in staat ben, denk ik, is het snel vinden van de plek binnen de constellatie van een boek waar een bepaalde reeks woorden, een uitspraak, een combinatie van zinnen zich ophoudt, zodat ik daar dan feilloos kan zien hoe het er letterlijk stond en staan bleef.

Op de vraag om een of meer favoriete openingszinnen uit mijn lectuur te berde te brengen sta ik dan ook allereerst met de mond vol tanden en de handen leeg. ‘Le chat est sur le piano’ en ‘Omnia Gallia divisa est in partes tres’, de eerste zin uit het Franse leerboekje van mijn lagere school en de eerste, allerminst complete zin van Caesars De Bello Gallico, het klassikale leesboek Latijn van mijn eerste gymnasiumjaar - de

[p. 605]

enige twee openingen die ik aandurf. Maar het zijn zinnen die om andere redenen zijn blijven hangen dan dat hun esthetica of artisticiteit een schier onuitwisbare indruk op me maakte. Ik vraag me derhalve af: als me geen letterlijke beginzinnen uit literaire boeken te binnen schieten, bestaan er voor mij dan ook geen ‘favoriete’ openingszinnen?

Ik heb wel favoriete boeken. Vrij willekeurig een stel van die boeken uit de kast gepakt. Eerste zinnen:

1 ‘Ik zal u een andere belevenis van me vertellen, een van de rampzaligste, dunkt me.’
2 ‘Ik zal u een ander, wonderlijker avontuur vertellen...’

Nummer 1 is uit De pornografie van Witold Gombrowicz, nummer 2 uit Kosmos van dezelfde auteur. Niet bepaald pregnante formuleringen, toch? Ik heb wel eens iemand de theorie horen verkondigen dat een goede openingszin eigenlijk de hele roman of het hele verhaal in een notedop is. Hier, bij Gombrowicz, bevatten de eerste zinnen nog helemaal niets van het verhaal, ze kondigen het slechts aan, en dat terwijl iedereen die aan een roman begint er zonder meer van uitgaat dat hem een verhaal te wachten staat... Zijn Gombrowicz' openingszinnen derhalve overbodig? Integendeel. Ze halen een mooie, barokke truc uit: terwijl ze de lezer het boek binnenleiden leiden ze hem tegelijkertijd ook het boek uit. Het zijn drempelzinnen, dat wil zeggen, ze maken duidelijk dat een binnen (het komende verhaal) alleen maar kan bestaan dankzij of tengevolge van het buiten (andere verhalen, andere constellaties, literaire én nietliteraire). Deze zinnen suggeren zelfs meer verhalen voor en buiten het boek dan erin... Maar pregnant mogen zulke drempels niet zijn, men mag er noch over struikelen noch op verwijlen, ze mogen beslist niet plukbaar zijn voor de herbaristen van Het Groot Literaire Citatenboek. Dus in zekere zin toch het een en ander in een notedop, over wereldbeeld en zo? In zekere zin.

3 ‘Toen ik een jaar of zes was, zag ik op een keer een prachtige plaat in een boek over het Oerwoud, dat Ware Verhalen heette.’

Zo begint De kleine prins van Antoine de Saint-Exupéry. Ook al geen opzienbarende, bijblijvende formulering. Maar ook hier meteen bij binnenkomst een blik naar buiten. Tevens wordt de toon - de ‘toon’, dat is het goede woord ja, de toon blijft me wél bij, maar die is moeilijk te reciteren... - gezet voor het verhaal dat gaat komen. Kind van zes + prachtige plaat + oerwoud + Ware Verhalen = (waarde en waarheid van) de verbeelding. Daarin vermengd de zogenaamde objectiviteit, distantie = betrouwbaarheid van de volwassenheid (: ‘Toen ik een jaar of zes was...’). Het ogenschijnlijk omgekeerde gebeurt in de volgende openingszin:

4 ‘Op 25 maart heeft zich in Petersburg een buitengewoon wonderlijke geschiedenis afgespeeld.’

Zoals De Saint-Exupéry de distantie van de volwassen verteller gaat gebruiken om het verhaal over het verschijnen en verdwijnen van de kleine prins artistiek geloofwaardig te verbeelden, dat wil zeggen, het risico te ontlopen dat zijn verhaal als louter hersenspinsel of droom wordt afgedaan, zo komt Nikolai Gogol met een concrete datum en een concrete plek en ook nog eens met de uitgesproken en de lezer voorbereidende verbazing van zijn verteller binnen om een neus een heus eigen leven te kunnen laten leiden. Verdomme, je ziet die opgeblazen neus verderop daadwerkelijk in levenden lijve door Petersburg lopen, die echtheid is door geen Spielberg te verbeelden! Slechte schrijvers van zogenaamde fantastische of groteske literatuur zien niet dat in groteske verhalen de hoegenaamde realiteit de grootste zorgvuldigheid en de meeste ruimte (letterlijk) behoeft. Wat is Kafka er niet voortdurend mee bezig te benadrukken dat het verhaal een waar verhaal is, dat het zich afspeelt in de wereld die wij als werkelijkheid erkennen! Dat men in hemelsnaam

[p. 606]

maar niet moge denken dat er slechts gedroomd of gefantaseerd wordt:

5 ‘Toen Gregor Samsa op een ochtend uit onrustige dromen wakker werd, merkte hij dat hij in zijn bed was veranderd in een reusachtig ongedierte.’

Een concreet iemand met een naam, slapend in een bed, 's ochtends wakker worden, allemaal heel normaal dus, en vooral: de dromen achter de rug.

Cesare Pavese is geen auteur van fantastische literatuur. Veeleer een auteur van lyrisch proza. Maar zo'n lyrisch schrijver heeft er eveneens alle belang bij echt te worden ‘geloofd’:

6 ‘Wie in die dagen mijn vrienden waren herinner ik mij niet.’

De openingszin van Paveses Stilte in augustus. Als je je herinneringen zó eerlijk begint, kan alles wat volgt nog slechts echt waar (gebeurd) zijn!

7 ‘Henri-Maximilien Ligre vervolgde in kleine etappes zijn weg naar Parijs.’

Is dit een bijzondere openingszin? Is dit meteen iets in een notedop? Als dat zo is kan ík het in ieder geval absoluut niet zien, zoals ik ook van openingszin nummer 8 alleen kan zeggen dat hij door niets bijzonders gekenmerkt wordt - of zou dát op zich weer als een bijzondere eigenschap moeten worden opgevat?

8 ‘De stoep was niet hoog.’

Ach wat! Dat een boek om goed te zijn met een onvergetelijke of pregnante zin moet beginnen, geloof ik eigenlijk helemaal niet. En dat Het hermetisch zwart van Marguerite Yourcenar (openingszin 7) en Verhalen en teksten zomaar van Samuel Beckett (8) goede, ja, indrukwekkende boeken zijn, staat voor mij vast. Nee, ik denk echt dat een stuk literatuur om goed te zijn niet per se met een inswinger of een juweeltje hoeft te openen, ik denk dat in literatuur om goed te zijn überhaupt niet zoveel per se moet...