De Gids. Jaargang 157

Harrie Lemmens
Het aquarium van de oorlog: António Lobo Antunes

‘Waarom wordt hier verdomme niet over gepraat? Ik begin zo langzamerhand te geloven dat de anderhalf miljoen lui die in Afrika zijn geweest, nooit hebben bestaan en dat ik u een soort smakeloze pulproman aan het vertellen ben.’ De Judaskus

Eind 1993 kreeg de schrijver Graa Boomsma van de Groningse rechtbank te horen dat hij wegens smaad zou worden vervolgd op grond van zijn uitlatingen over het optreden van Nederlandse soldaten tijdens de ‘politionele acties’ eind jaren veertig in Indonesië. Ruim veertigjaar na dato is het kennelijk nog steeds onmogelijk om open over deze minder verkwikkelijke episode uit de Nederlandse geschiedenis te schrijven of te praten.

Hoe kan zoiets? Hoe kan het dat een land dat zo graag een beschuldigende vinger uitsteekt naar iedereen die waar ook ter wereld enig onrecht begaat, de handen voor ogen, oren en mond slaat wanneer het gaat om een eigen hoofdstuk in het gruwelboek van de geweldgeschiedenis? Zou het aan de democratie liggen? Zou het feit dat de beslissing om huis te gaan houden in ‘ons’ Indië democratisch genomen werd er debet aan kunnen zijn dat die democratische meerderheid zo gauw mogelijk weer af wilde van de gemaakte ‘fout’? Laten we het er maar niet meer over hebben, laten we zwijgen over hen die in Duitse ss-dienst hebben gevochten en die ‘wij’ daarna als straf naar Indonesië hebben gestuurd, laten we vergeten dat we een beoordelingsfout hebben gemaakt, laten we

[p. 164]

vergeten dat wat we gedaan hebben eigenlijk niet kon, en laten we ‘onze jongens’ zo snel mogelijk vergeten. Zou er zo'n ‘wij’ bestaan? Je zou het bijna gaan geloven omdat dat proces zich niet alleen voordeed in de politiek - laakbaar maar begrijpelijk - en op maatschappelijk vlak, maar ook in de kunst. Op Hermans' Ik heb altijd gelijk na is er nauwelijks iets over die oorlog terug te vinden in de Nederlandse letteren. Een totaal stilzwijgen dus, hoogstens verbroken door stoere verhalen in café en privé-kring. Een stilzwijgen dat leidde tot kronkels en knoesten in de hoofden van duizenden jongemannen die op eigen houtje moesten verwerken wat er gebeurd was, omdat dat maatschappelijk, politiek en artistiek blijkbaar niet kon.

Natuurlijk biedt ook praten, schrijven, publiceren geen soelaas voor de psychische problemen die de herinnering aan eigen gruwelijk gedrag veroorzaakt, maar juist omdat oorlogswreedheid nooit een zelfgekozen wreedheid is, juist omdat lafheid en moed moeilijk te bepalen begrippen zijn wanneer de eeneiige tweeling goed en kwaad verwarring zaait, wanneer wie gisteren goed was vandaag ineens slecht blijkt, wanneer wie vijand wordt genoemd niets anders doet dan datgene waar men zelfvol trots op terugblikt: vechten voor vrijheid en onafhankelijkheid. Vandaar dat zo kort na die nachtmerrie die Tweede Wereldoorlog heet, opnieuw vechten alleen maar tot verwarring kón leiden. En het gaat om deze verwarring, het gaat om wat er gebeurt in de hoofden van mensen, het gaat niet om pamfletten, om voor of tegen deze of gene kant (ook omdat daar geen vraagtekens bij hoeven te worden gezet - ieder volk heeft recht op soevereiniteit, nietwaar?), maar om het gechicaneer met mensenlevens dat iedere oorlog van ieder land uiteindelijk is. Daar moet de literatuur spreken, die verwarring moet door romans en gedichten in woorden worden omgezet. Maar de literatuur zwijgt en de samenleving zwijgt, en zo lopen er nog steeds inmiddels oude mannen rond met een last op hun schouders en een knoop in hun hoofd, leeft het trauma onverminderd voort.

Anders ligt, of liever lag dat in Portugal, dat een soortgelijke ervaring meemaakte in de jaren zestig en zeventig. Toen in april 1974 de Anjerrevolutie een einde maakte aan bijna vijftig jaar dictatuur, had dat ook gevolgen voor de Afrikaanse kolonies, waar al jarenlang een hardnekkige onafhankelijkheidsstrijd (uit Afrikaans perspectief) en een even smerige als zinloze koloniale oorlog (vanuit Portugees perspectief) woedde. Veertien jaar lang hadden Portugese (jonge) mannen hun ruim tweejarige dienstplicht vervuld in de overzeese gebiedsdelen, vreemden in een vreemd land, in feite evenzeer onder de knoet van een met geweld heersend regime als de Afrikanen die zij in toom moesten houden. De mpla in Angola, het Frelimo in Mozambique en het paigc in Guinee-Bissau en de Kaapverdische Eilanden, ze deden niets anders dan al die andere onafhankelijkheidsbewegingen in de Franse en Engelse kolonies op het Afrikaanse continent. Met één verschil echter: ze moesten langer strijd leveren, want terwijl Engeland en Frankrijk in de jaren vijftig en zestig begrepen dat het koloniale stelsel onhoudbaar was, of, omgekeerd, dat het verstandiger en lucratiever was de overzeese delen van het eigen rijk via andere touwen aan zich te binden (ook al voltrok dat proces zich natuurlijk niet overal geweldloos), wilde dictator Salazar van geen wijken weten. Het Quinto Império, waarop de zeventiende-eeuwse prediker Padre António Vieira had gezinspeeld in zijn toekomstontwerp História do Futuro (deze grote diplomaat en ijveraar voor de Portugese grandeur voorzag een stralende toekomst voor het Portugese rijk, dat het vijfde grote wereldrijk zou worden) en waar ook Pessoa aan refereert in zijn Mensagem, kon dan misschien niet helemaal worden gerealiseerd, de basis ervoor was toch wel het minste dat gehandhaafd diende te worden. En dus werden honderdduizenden dienstplichtigen met een sleutelhanger en medaille van Salazar op zak een oorlog ingestuurd die niets met hun leven te maken had, maar die dat ingrijpend zou beïnvloeden.

Dezelfde syndromen die eerder al Franse en

[p. 165]

Amerikaanse soldaten hadden geteisterd, deden zich hier ook voor, en net als in Frankrijk en - na de onafhankelijkheid van Viëtnam in 1975 - Amerika, en in tegenstelling dus tot Nederland, vonden ze hun neerslag in de literatuur. Er verschijnen boeken, verslagen, onthullingen, persoonlijke ervaringen worden op schrift gezet en in beeld gebracht, eerst nog schoorvoetend, aangezien alle aandacht de eerste jaren na de revolutie naar het wel en wee van Portugal zelf gaat, en alle energie wordt opgeslokt door onderlinge strijd, geruzie en gekissebis, de reorganisatie van een samenleving die te lang verkeerd heeft gewerkt en van angst doordrenkt is, en natuurlijk de speurtocht naar persoonlijk voordeel en gewin. Maar het duurt niet lang of de oorlog in Afrika is een belangrijk thema in de nieuwe, postdictatoriale Portugese literatuur geworden. Met als belangrijkste vertolker een psychiater uit Lissabon, die vijf jaar na april '74 bij uitgeverij Dom Quixote een roman publiceert waarin de traumatische ervaringen van een hele generatie beschreven worden zonder te vervallen in heroïek of pamflettisme: Os Cus de Judas van António Lobo Antunes (1942), in 1991 in het Nederlands verschenen onder de titel De Judaskus.

Een man zit in een bar in Lissabon en raakt in gesprek met, of liever begint aan te praten tegen (het boek bestaat uit één lange, ononderbroken monoloog) een dame die naast hem is komen zitten. De alcohol heeft zijn werk al grotendeels gedaan, de man is op het punt beland waar de drank de weg vrijmaakt voor een niet aflatende woorden- en gedachtenstroom, en er begint een danse macabre van soms bijna hallucinerende herinneringsassociaties en metaforen. Hij weet de vrouw over te halen met hem mee te gaan, ze brengen de rest van de nacht samen door en in de vroege ochtend verlaat zij zijn flat. Dat is het raamwerk waarin de man het schilderij van zijn leven neerzet met nu eens grote, wilde halen en dan weer intens subtiele toetsen. Hij doet het relaas van zijn kinderjaren, het mislukte huwelijk waaruit hij een dochter heeft en de zevenentwintig maanden die hij als arts heeft doorgebracht in Angola. Door al deze levensfasen en gebeurtenissen heen loopt als een rode draad de fundamentele, onoplosbare eenzaamheid, een eenzaamheid die slechts heel sporadisch wordt (kan worden) doorbroken, hetgeen zich uit in een uitermate tedere verteltrant, terwijl de verteller over het algemeen hard, ruw, meedogenloos voor zichzelf en alle anderen is.

Lobo Antunes laat zien hoe de Afrikaanse oorlog direct in het verlengde ligt van de verziekte dictatoriale structuur van Portugal, de Estado Novo, waar ieders handel en wandel gecontroleerd wordt door de pide, hoe er nauwelijks een andere keuze is dan gelaten te gehoorzamen en zich te schikken in zijn lot:

We waren vissen, we zijn vissen, we zijn altijd vissen geweest, wankelend tussen twee wateren, op zoek naar een onmogelijk compromis tussen nonconformisme en berusting, geboren onder het teken van de Portugese Jeugd en haar vurige, stompzinnige, goedkope patriottisme, in de gaten gehouden door de duizend Mabuse-ogen van de pide, veroordeeld tot het lezen van de kranten die door de censuur waren herleid tot sentimentele lofzangen op de bedompte sacristielucht van de Estado Novo, en ten slotte in het waanzinnige geweld van de oorlog gedreven, op de klanken van militaire marsen en de heldhaftige toespraken van hen die in Lissabon bleven en daar moedig het communisme bestreden in de door de pastoor geleide voorbereidingsgroepen op het huwelijk, terwijl wij, de vissen, één voor één sneuvelden in de rimboe, je struikelde over een draad, een granaat ontplofte en beng!, daar lag je aan stukken gereten, de hospik zat midden op het pad en staarde stomverbaasd naar de walgelijk warme, dikke, gele brij in zijn handen, het waren zijn eigen ingewanden die hij in zijn handen hield, de mitrailleurschutter vuurde maar door, je kwam aan zonder zin om met wie dan ook te vechten, verlamd van angst, en na de eerste verliezen ging je woedend het oerwoud in omdat je het been van Ferreira wilde wreken, het slappe,

[p. 166]

ineens botloze lichaam van Macaco, de gevangenen waren broodmagere oude mannen of vrouwen die niet zo snel konden vluchten, krom van de honger, de mpla liet briefjes achter op de paden met de boodschap: Deserteer, maar waarheen als er rondom alleen maar zand was, de omroepster van Radio-Zambia vroeg Portugese soldaat waarom vecht je tegen je broeders maar wij vochten tegen onszelf, onze geweren waren tegen onszelf gericht.

En de ravage die die geweren aanrichten, niet alleen lichamelijk maar ook en vooral geestelijk, niet alleen in Afrika maar ook terug in Portugal, is enorm en wordt op zeer indringende wijze beschreven, met beelden die over elkaar heen buitelen in hun haast om uit het hoofd van de verteller te ontsnappen, die ze kwijt moet, steeds weer opnieuw kwijt moet, ook al put het hem uit en maakt het hem kapot. Ook nu weer is er geen keus: de beelden zitten in het hoofd, ze heersen over de gedachten, wringen zich tussen alle waarnemingen in, vervormen die tot er één groot schrikbeeld, één grote nachtmerrie overblijft die het hele leven, ook het meest banale dagelijkse leven bepaalt.

Lobo Antunes' grote kracht is dat hij dat proces nauwkeurig weet te beschrijven, misschien juist omdat hij, naar hij zelf zegt, nooit aan De Judaskus is begonnen met de specifieke bedoeling een boek over de oorlog te schrijven. Hij beschouwt de oorlog als een ervaring naast andere, als een van de omstandigheden - al is het dan de belangrijkste - die de hoofdfiguur hebben gemaakt tot wat hij nu is: ‘een oud, cynisch schepsel dat om zichzelf en de anderen lacht met de jaloerse, wrange, wrede lach van de doden, de sadistische, geluidloze lach van de doden, de afschuwelijke, vettige lach van de doden, een schepsel dat van binnen wegrot door de whisky’.

Deze geestelijke verminking, dit oud en cynisch worden vormt ook het hoofdthema van Lobo Antunes' magnum opus Fado Alexandrino, een roman van bijna zevenhonderd pagina's die in 1984 verscheen. Het is het verhaal van vier Portugese mannen die, als beroepsmilitair of dienstplichtige, begin jaren zeventig samen in Afrika hebben gezeten en elkaar tien jaar later opnieuw ontmoeten tijdens een reünie. Ook hier is het raamwerk een lange avond en nacht met veel drank, waarin de protagonisten vertellen over hun leven na hun terugkeer uit de oorlog vóór, tijdens en na de revolutie. Als in een gesprek wijzigt ook het perspectief in het verhaal voortdurend, soms binnen één enkele zin. Een structuur die in het begin misschien veel eist van de lezer, maar de mogelijkheid biedt om sprongen in het verhaal te maken, om commentaar te leveren vanuit verschillende gezichtspunten, om parallellen te trekken, vergelijkingen te maken. Het gesprek - dat steeds als zodanig terugkeert - wordt door Lobo Antunes van tafel, bar of flat overgeheveld naar verhalen en innerlijke monologen die te zamen het beeld schetsen van een tumultueus decennium, met als scharnierpunt de Anjerrevolutie.

Het lijkt alsof Lobo Antunes zijn eigen beroep van psychiater verbindt met dat van zijn vader, die chirurg was: met vlijmscherpe messen snijdt hij in hoofden en zielen om alle geestelijke en emotionele tumors bloot te leggen. Tumors die echter voortdurend gerelateerd worden aan sociale groeperingen en historische omstandigheden - oorlog, revolutie, guerrilla, bourgeoisie, ‘volk’, intellectuelen enzovoort - en nu eens op wrange, dan weer op komische tot burleske wijze worden opengesneden. Het leven is een hel, of liever, het leven wordt tot een hel gemaakt, is de zin die door alle woorden en bladzijden van Lobo Antunes' negen tot nu toe verschenen romans heen klinkt, of die hel nu de oorlog is, zoals in De Judaskus, de psychiatrische inrichting, zoals in Memória de Elefante (1979, Olifantegeheugen) en Conhecimento do Inferno (1981, Kennismaking met de hel) of de wereld van intellectuelen, revolutionairen en bourgeoisie, zoals in Explicação dos Pássaros (1980, Vogelwichelarij), Tratado das Paixões da Alma (1990, Traktaat over de passies der ziel, 1990) en A ordem natural

[p. 167]

das Coisas (1992, De gewone gang van zaken). En ook in de soms bijna surrealistische romans Auto dos Danados (1985, Eenakter der verdoemden) en As Naus (1988, De Zeeschepen, een prachtige omkering van de geschiedenis: na de onafhankelijkheid van de Afrikaanse kolonies keren samen met de tienduizenden andere repatrianten, de retornados, ook verscheidene helden uit de Portugese geschiedenis terug: de ontdekkingsreizigers en avonturiers komen thuis), is er altijd weer die bijtende toon te horen die Lobo Antunes tot een of geliefd of gehaat auteur heeft gemaakt: een tussenpositie bestaat nauwelijks. Opvallend is wel dat zich daarbij de laatste jaren - vanaf het verschijnen van As Naus, dat hem niet in dank werd afgenomen door de nieuwe nationalistische beweging - duidelijk een verschuiving heeft voorgedaan. Terwijl zijn eerste romans bejubeld werden, omdat ze iets tot uitdrukking brachten wat als gevoel bij veel mensen onverwoord leefde, en dus konden bijdragen tot een soort katharsis of afrekening met een grotendeels niet zelfgekozen verleden, leidde het blijven strooien met zout tot wrevel en afkeer, en werd Lobo Antunes een lastpost - waarom doorgaan met zeuren nu alles opgelost, verwerkt en aan de kant geschoven is? Waarom blijven wijzen op verhoudingen die niet kloppen, toestanden die niet deugen en mensen die elkaar al dan niet groepsgewijs geestelijk en materieel afmaken? De dictatuur is voorbij, we leven in een democratie, dit land is van ons, laten we nu eindelijk maar vergeten. Is Portugal dan toch modern aan het worden?