De Gids. Jaargang 157

Luís de Sousa Rebelo
José Saramago: verzonnen en andere feiten

Voor het Portugese publiek is een schrijver in de eerste plaats een auteur van romans, van dikke romans. Hierin schuilt zeker voor een deel het geheim van de populariteit van José Saramago. Sinds 1980, het jaar waarin hij op bijna zestigjarige leeftijd werd ontdekt, heeft hij zes omvangrijke romans gepubliceerd. Dit verklaart echter nog niet waarom zijn werk ook in het buitenland met groeiend enthousiasme wordt ontvangen.

Zo is een van zijn romans, Memoriaal van het

[p. 151]

klooster (1982), voor veel critici zijn beste, de eer te beurt gevallen als thema te dienen voor een opera die in 1990 zijn première beleefde in de Scala van Milaan onder de naam Blimunda, naar de protagoniste uit deze inderdaad schitterende, barokke vertelling.

Verder ontving Saramago recentelijk, ongetwijfeld vanwege zijn belangstelling voor geloofszaken (ondanks zijn atheïsme en communistische overtuiging), van de gemeente Münster de uitnodiging om een toneelstuk te schrijven over de lotgevallen der Wederdopers. Deze hervormers bonden, onder het uitroepen van het ‘Nieuwe Jeruzalem’, in de zestiende eeuw een gewapende strijd aan tegen de door de Duitse vorsten gesteunde bisschoppelijke macht. Dit toneelstuk, In Nomine Dei, is niet alleen een herdenking van de historische gebeurtenissen, maar tevens een beschouwing over de aard van apocalyptische bewegingen en over de tragedie die zij over zich afroepen. Dit scherpe oordeel over de menselijke dwaasheid wordt echter verzacht door een ironie naar erasmiaans model. De tragedie van Münster overstijgt voor Saramago de grenzen van de historische context. De twist tussen katholieken en protestanten of aanhangers van andere godsdiensten en sekten, ‘die elkaar voortdurend min of meer uitmoordden uit naam van dezelfde God - In Nomine Dei - om uiteindelijk, in het hiernamaals, in hetzelfde Paradijs te komen’, is een symptomatisch verschijnsel in de geschiedenis der mensheid.

Een ander feit dat de bekendheid van Saramago in het buitenland onderstreept, is de prijs die hem door The Independent werd toegekend. O Ano da Morte de Ricardo Reis (1984, Het sterfjaar van Ricardo Reis) werd aangewezen als het beste buitenlandse literaire werk dat in 1993 in Engeland werd gepubliceerd.

Memoriaal van het klooster was niet het werk dat de auteur uit de (bijna) anonimiteit haalde - dat was al twee jaar eerder, in 1980, met Levantado do chão (Opgestaan van de grond) gebeurd -, maar het vestigde wel definitief zijn roem. In Memoriaal van het klooster lopen twee verhalen parallel, een geliefd procédé bij Saramago. Steeds krijgt het leven van eenvoudige lieden de volle aandacht, terwijl op de achtergrond, achteloos, de officiële geschiedenis voorbijtrekt. De twee verhalen worden nauw met elkaar verweven, maar nooit zal de bescheiden hoofdrolspeler de openbare ontwikkelingen verstoren. Aan het eind is er als het ware ‘niets’ gebeurd; alleen de lezer weet beter.

De roman begint met een smeekbede van de achttiende-eeuwse koning João v aan God om een troonopvolger. Als de koningin zwanger is, houdt ze dat op aanraden van haar biechtvader geheim todat de koning aan God een immens klooster heeft beloofd in ruil voor wat hij als een ‘wonder’ beschouwt. Alles wat daarna gebeurt is direct of indirect een gevolg van deze belofte. De opbouw van deze geschiedenis getuigt van een grote subtiliteit en een zeldzaam inzicht in het morele en intellectuele klimaat van die tijd. We zullen de kamers en kerkers van de Inquisitie bezoeken, we leren het obscurantisme dat van hoog tot laag iedereen in zijn greep houdt van dichtbij kennen. Alleen een liefdespaar uit het volk, Blimunda en Baltasar Zeven-Zonnen, zij helderziende, hij medebouwer aan het luchtschip ‘Passarola’ van (de historische) pater Gusmão, zullen vooralsnog aan de lange arm van de godsdientige repressie weten te ontsnappen, zij het niet voorgoed.

In O Ano da Morte de Ricardo Reis kiest Saramago een recenter verleden. De arts Reis, Fernando Pessoa's klassiek schrijvende heteroniem, keert na het overlijden van zijn schepper in 1935 per boot vanuit Brazilië terug. Door deze afgesplitste persoonlijkheid in scène te brengen, door dit verzinsel in het kwadraat, geeft Saramago ons als het ware de slotepisode die we nog te goed hadden en die de periode tussen de dood van Pessoa en die van Reis omvat. In die jaren bevindt Portugal zich, in de rauwe werkelijkheid, onder het autocratische en politionele regime van Salazar. In Spanje was de Burgeroorlog uitgebroken, terwijl zich boven Europa de donkere wolken van de Tweede Wereldoorlog samenpakten. Saramago situeert, met zijn talent voor het scheppen van klimaten en sferen,

[p. 152]

het laatste levensjaar van de verfijnde estheet Ricardo Reis in het sombere, kleingeestige Lissabon. We maken de dichtende arts mee in een tellurische werkelijkheid die in zijn heteroniemenbestaan volledig afwezig was. Pessoa, wiens geest, in de beste occultistische traditie, nog enkele maanden door Lissabon blijft rondwaren, verschijnt regelmatig voor een nachtelijk onderhoud met zijn schepping. In deze gesprekken valt een kunstzinnige en mondaine onrust te bespeuren waarvan in het biografisch profiel dat Pessoa ons van Ricardo

José Saramago

Reis naliet, absoluut niets is terug te vinden.

Het historische decor wordt tot in detail herschapen: de sfeer in Lissabon bij aankomst van de oceaanstomer der Koninklijke Engelse Mail; de weersomstandigheden van die dag; het hotel waarin Reis zijn intrek neemt; de pleinen in de stad; het mozaïekpatroon van de trottoirs; de geuren (de zoete of zurige lucht in bepaalde buurten); de kleuren van de huizen met hun wisselende schakeringen; de schemering met haar geheimzinnige lichtval; de geluiden (de luidruchtige venters, de door een blinde gezongen aria om de hoek van de straat); de prijzen van het openbaar vervoer en van de huishuren - alles wordt beschreven met een precisie, die aan de nouveau roman doet denken. Saramago's beschrijving van Lissabon is wel vergeleken met die van Dublin door Joyce.

Het geheim van Saramago zit in de verstrengeling van historische en verzonnen gegevens tot een fascinerende intrige. Enkele vrouwelijke figuren, tot wie Ricardo Reis zich in zijn Odes richt, worden tot leven gewekt. In deze verzen vol platonische liefde en gematigd epicurisme, lichtelijk decadent van toon, waren de aan Horatius ontleende Neera's, Cloé's en Lídia's zuiver etherische wezens, niet meer dan een echo van de dichterlijke fantasie. In Hotel Bragança, waar hij logeert, ontmoet dokter Reis zijn muze Lídia, die daar als kamermeisje werkt. Een intieme relatie is onvermijdelijk. Deze door Reis geidealiseerde vrouw blijkt de zuster te zijn van een van de verzet plegende zeelieden die op de historische datum 8 september 1936 probeerden met enkele schepen van de Portugese vloot de Taag uit te varen om hulp te bieden aan de Spaanse republikeinse troepen. De door Salazar aan Franco verleende militaire steun was de directe aanleiding tot deze opstand, die bekend staat als ‘de matrozenopstand’ en die spoedig in bloed zou worden gesmoord. Lídia's broer komt om. Zij zal binnenkort ook haar geliefde Reis verliezen, die door Fernando Pessoa, nu eindelijk definitief dood, uit dit aardse bestaan wordt meegenomen. De reguliere gebeurtenissen hervatten hun loop en van de parallelle geschiedenis zijn wederom alle sporen uitgewist.

Vindingrijk toont José Saramago zich ook in de plot van A Jangada de Pedra (Het stenen vlot), dat in 1986 verscheen. We moeten ons voorstellen dat het Iberisch schiereiland ten gevolge van een ongewone aardschok plotseling langs de Pyreneeën wordt afgescheurd. Het van het continentale blok losgerukte schiereiland raakt op drift en vanaf dat moment wordt het leven van de bevolking door ongewone verschijnselen beheerst. Drie Portugezen, een Andalusiër en een Galicische vrouw trekken jarenlang gezamenlijk door het nieuwe eiland. De reis van dit groepje betekent ook een innerlijke pelgrimstocht. Het allegorisch karakter van A Jangada de Pedra suggereert tevens welk gemis Europa zou ondervinden door het verlies van het schiereiland en laat zien hoeveel van de Iberische identiteit deel uitmaakt van het Europese profiel. Ver-

[p. 153]

ward door de herhaalde schokken blijft het schiereiland aarzelend ronddrijven en komt uiteindelijk tot stilstand ergens tussen Afrika en Latijns-Amerika - twee continenten die het in zijn zeevaardersverleden ontdekte en waarmee het culturele affiniteit bezit. Saramago lijkt hiermee ook te willen aangeven dat alleen met rigoureuze middelen een einde kan worden gemaakt aan de monsterlijk groeiende wanverhouding tussen Noord en Zuid.

De keerzijde van de werkelijkheid en van de geschiedenis: daar wordt José Saramago door geobsedeerd. In een van zijn theaterstukken, A Segunda Vida de Francisco de Assis (1986, Het tweede leven van Franciscus van Assisi), is armoede, in tegenstelling tot wat de man uit Assisi altijd had gemeend, niet prijzenswaardig of heilig. Het is diepe ellende, zwerende wond van onderdrukking. In zijn tweede leven zal Franciscus daartegen ten strijde trekken om de armoede uit de wereld te bannen. Alle geschiedenissen hebben dus hun keerzijde, een visie die Saramago ook uitwerkt in História do Cerco de Lisboa (1989, Geschiedenis van het beleg van Lissabon).

Het brutale ingrijpen door een tekstcorrector in een geschiedkundig werk is hier de kern van het verhaal. Raimundo Silva, de corrector, ontvangt van de uitgeverij waarvoor hij werkt een tekst over het beleg van 1147, het jaar van de aankomst van Engelse kruisvaarders voor de Portugese kust. De eerste koning van Portugal dringt de Moren, die vanaf de achtste eeuw praktisch het hele Iberische schiereiland onder islamitische heerschappij brachten, steeds verder terug naar het Zuiden, totdat hij wordt tegengehouden door de sterke vesting Lissabon. Met de hulp van deze Engelse kruisridders neemt hij na een beleg van vijf maanden de stad in. De corrector ontdekt dat de uitnodiging van de koning door de Engelsen werd aangenomen op bepaalde voorwaarden. Er waren de kruisvaarders beloningen in het vooruitzicht gesteld: plundering van de stad en grondbezit. Gezien deze overeenkomst vraagt Raimundo zich af wat de houding van de Portugezen geweest moet zijn. Zouden ze, nu hún de plundering onthouden werd, niet bij de koning hebben geprotesteerd? Zou de koning, geconfronteerd met deze onvrede, niet de belofte aan de Engelsen hebben ingetrokken, en zouden dezen niet onverwijld teruggekeerd zijn naar de schepen waarmee ze gekomen waren? Over dit alles peinst de corrector. Over de waarde van een enkel woord. Hij hoeft er maar één aan de tekst toe te voegen om de loop van de geschiedenis te veranderen. En dat doet hij. Hij ‘corrigeert’ het boek, en daar staat nu te lezen dat de kruisridders besloten de Portugezen ‘niet’ te helpen. En omdat het ‘zo geschreven staat, werd dat de waarheid, hoewel een andere’. Hiermee wordt het omslagpunt tussen historische en literaire tekst aanschouwelijk gemaakt en tevens Saramago's eigen werkwijze geïllustreerd. Vanwege de onomkeerbaarheid van de tijd kan uitsluitend een wijziging van de feiten de doorbraak van een nieuw gezichtspunt bewerkstelligen. Het verleden herschrijven in het licht van naderhand verkregen inzicht betekent de voorstellingswereld van de mensheid omvormen en de geschiedenis ontdekken die niet werd verteld of opgetekend.

José Saramago had, toen dat hij als romancier bekend werd, al een reputatie als dichter, dramaturg en journalist opgebouwd. Een combinatie van onverwachte omstandigheden zou hem tot de romanschrijver maken die hij tegenwoordig voornamelijk is. Op 25 november 1975 vond er een machtsverschuiving plaats en de Portugese politiek maakte, anderhalf jaar na de revolutie van april 1974, een wending naar rechts. Saramago bekleedde de functie van hoofdredacteur van het Lissabonse linkse dagblad Diário de Notícias en zat vanaf dat moment zonder werk. Hij vertrok naar de provincie Alentejo, waar een landbouwhervorming diep had ingegrepen in het leven van de plattelanders. Hij was van plan een roman te schrijven over de lotgevallen van deze zwaarbeproefde bevolking. Toen hij genoeg met hun problemen vertrouwd was geraakt, nam José Saramago de geschiedenis van drie generaties Alentejaanse landarbeiders als onderwerp van een roman. De

[p. 154]

thematiek - arbeid en grootgrondbezit, arm en rijk, de wil der hoge heren en het verzet van de onderdrukten - is niet exclusief een erfenis van het Portugese neorealisme dat in de jaren veertig en vijftig de toon aangaf. Dergelijke conflicten en sociale spanningen vormden in wezen de dagelijkse werkelijkheid in Alentejo vanaf het uitroepen van de republiek in 1910 tot april 1974 - twee momenten van hooggespannen verwachtingen voor de plattelandsbevolking. Juist omdat deze problematiek bekend was en uitentreuren in neoralistische romans was behandeld, moest de schrijver met een nieuwe aanpak komen om nog lezers te kunnen boeien.

Saramago doet dan, als verteller, de ontdekking van zijn leven. Hij construeert zijn verhaal op basis van de mondelinge en schriftelijke verslagen die, op zijn verzoek, gedaan werden door degenen die de hoofdfiguren zouden worden in Levantado do chão. Door het gesproken woord ongekuist te verwerken en zelf een ironische houding aan te nemen, wordt het thema nieuw leven ingeblazen. Ook de vertelvorm draagt het zijne bij. Voortdurend worden directe en indirecte rede met elkaar vermengd en valt het perspectief van de verteller samen met dat van de personages. De schrijver verbindt het heden met het verleden en de vertelling bereikt een epische grandeur, waar geschiedenis en fictie elkaar ten slotte als gelijke partners ontmoeten.

De bouw van het Mafra-klooster, Lissabon in de jaren dertig, het leven tijdens de verdrijving van de Moren, het probleem van de Iberische identiteit, Alentejo en de landbouwhervorming, het zijn niet direct onderwerpen waarmee de lezer zich moeiteloos kan identificeren. Dat Saramago erin slaagt deze identificatie te bewerkstelligen is te danken aan het wel zeer merkwaardige soort ‘verteller’ dat hij laat optreden. Deze verteller, die nagenoeg samen lijkt te vallen met de auteur, maakt ons herhaaldelijk deelgenoot van het bewerkingsproces van zijn verhaal en loopt vooruit op onze twijfels omtrent het waarheidsgehalte daarvan. Hij betrekt ons in zijn komplot en gaat in op de aarzeling en de reserves die wij eventueel hebben. Dit kan in het begin een vreemde indruk maken, maar al snel is zijn vertelperspectief, dat bovendien uiteenwaaiert naar alle richtingen, zowel in de ruimte als in de tijd, een vanzelfsprekendheid geworden.

De argumenteertrant in de tekst van Saramago gaat terug op de helderheid van de socratische dialoog. Zowel de verteller wanneer hij zich tot de lezer richt als de romanfiguren wanneer ze met elkaar in gesprek zijn, hanteren deze vorm en laten de lezer tegelijkertijd de onthulling van de waarheid én haar camouflage zien. Hierdoor krijgt hij inzicht in een complexiteit die hem verrast, maar nooit imponeert. Deze methode is wel heel effectief in Het Evangelie volgens Jezus Christus (1991), de laatstverschenen roman van José Saramago. In tegenstelling tot wat de titel zou kunnen suggereren, is het niet Jezus zelf die zijn geschiedenis vertelt, maar een nimmer genoemde evangelist. Dank zij deze verteller, die nu en in alle voorgaande eeuwen schijnt te leven, neemt dit evangelie een eigen gezichtspunt in. Wanneer deze stilzwijgende overeenkomst eenmaal met de lezer is gesloten, zijn alle afwijkingen van de officiële canon toegestaan. Mede door de enorme leemten die het bekendste verhaal ter wereld vertoont, kan de schrijversfantasie zich onbekommerd uitleven.

Deze verzonnen evangelist stelt ons Jezus voor als biologische zoon van Jozef en Maria. Zijn jeugd, in een kinderrijk gezin, wordt getekend door de dood van zijn vader wanneer hij tien jaar oud is. Verdacht van inmenging in de guerrillastrijd tegen de Romeinen, wordt Jozef bij vergissing gekruisigd. Hij werd jarenlang gekweld door een geheim schuldgevoel. Bekend met het plan van Herodes om onschuldige kinderen te doden, was hij met Maria en de pasgeboren Jezus gevlucht zonder de omwonenden te waarschuwen. Het bewustzijn van deze nalatigheid had zijn dagen verbitterd en daarom had hij de kruisiging als een inlossing van zijn schuld aanvaard. Na de dood van zijn vader erft Jezus diens gekmakende nachtmerries en schuldgevoel. Niet bij machte de idee van de erfzonde

[p. 155]

noch de uitleg die de schriftgeleerden en Farizeeën hem geven te begrijpen, gaat Jezus op weg naar Bethlehem, waar een geheimzinnige Herder, de Duivel, hem vertelt onder welke omstandigheden hij geboren werd.

De Jezus van dit Evangelie kent alle menselijke gevoelens en is niet vervreemd van het fysieke bestaan. Dank zij Maria Magdalena leert hij de liefde van een vrouw kennen. Hij is een onzekere Messias, vol weerzin, een door diepe smart geteisterd wezen. De rol die God hem in zijn plan toedeelt, vervult hij onder protest. De menselijke vrijheid wordt door de goddelijke willekeur ondermijnd. Aan de onverenigbaarheid van menselijke en goddelijke wegen, waarvan Jezus zich steeds meer bewust wordt, verbindt hij verrassende consequenties. Zo weigert hij Lazarus weer tot leven te wekken, opdat deze niet een tweede dood zal hoeven sterven. Een protestdaad met verreikende metafysische weerklank, voortkomend uit de existentiële angst waaronder Jezus in zijn leven constant gebukt gaat.

Tijdens een ontmoeting met God en de Duivel, in de nevels op het Meer van Galilea, wordt aan Jezus het goddelijk plan in heel zijn onmetelijke omvang ontvouwd. Zijn bloed zal als eerste vloeien in de eeuwenlange bloeddorstige triomf der Kerk over de mensheid. Jezus probeert de toekomstige wreedheden afte wentelen, zelfs de Duivel neemt het voor de mensheid op, maar de almachtige is niet van zins af te wijken van de eenmaal ingeslagen weg. En Saramago, zelf niet onverdienstelijk in de herschikking van feiten, moet het hier wel opgeven, op een ultieme herformulering na: Jezus sterft met het verzoek aan de mensen God te willen vergeven, ‘want hij weet niet wat hij heeft gedaan’.

Vertaling Catherine Barel