De Gids. Jaargang 157

[p. 124]

Chris Keulemans
De sporen die Haris Pasović achterliet voor zijn terugkeer naar Sarajevo

In de weken voor de aanhoudende depressie viel het besluit dat dit een verhaal moest worden over richtingloosheid en choreografie. Maar toen begon het te regenen en verdwaalde de verteller zelf. Op een zolder in Haarlem raakten de begrippen gastheer en bezoeker definitief met elkaar verward. Buiten glommen de straatstenen in het lamplicht en het debat over de vreemdelingenwet hield de Eerste Kamer die nacht nog uren uit zijn slaap.

Het besef dat een nieuwe geschiedenis niet verteld kan worden met oude woorden zette in met de aankomst van een man die een filmfestival had georganiseerd in een stad zonder elektriciteit. Het was een van de laatste droge najaarsdagen. De marechaussee wilde hem het land niet binnenlaten.

Het eerste wat Haris Pasović kocht, na een nacht te zijn vastgehouden op Schiphol, was een paar blinkend witte sportschoenen. Met de rest van het geld dat iemand hem had toegestopt op zak liep hij verend over straat, grapjes makend over deze stad, waar een politieman meer te zeggen heeft dan de burgemeester. Ik liep naast hem: als ik mijn arm had uitgestrekt, was mijn hand dwars door hem heen gegaan. Hij had plezier in zijn schoenen. Die kon hij goed gebruiken nu het kouder werd in Sarajevo. Ik keek naar hem en zag een man met helgrijze ogen achter brilleglazen en een doorschijnend gezicht.

Die avond zat hij te knipperen in het licht van reusachtige kroonluchters. Hij was te gast in de ambtswoning van de burgemeester van Amsterdam. Naast hem zaten György Konrád en Salman Rushdie. Er is al veel over die bijeenkomst geschreven. Geen van drieën paste goed in de formele stoel. De witte schoenen hingen als konijnepoten vlak boven het karpet, klaar om weg te springen.

Ergens na middernacht, het kan ook later die week geweest zijn, liepen we over straat, het was nog altijd droog. Ik liet de stad het woord doen. Gesprekken over Sarajevo zijn moeilijk gaande te houden; er is geen etiquette voor. Haris kapte het onze af met een abrupt gebaar van zijn hand. Hij stond plotseling, dus zonder afspraak vooraf, zonder

[p. 125]

choreografie, aan de grond genageld bij de brugleuning. Ik kwam naast hem staan. Het was de rimpelloze weerspiegeling van herenhuizen in de gracht. De zilveren bomen lagen doodstil op het water.

Toen we ons tenslotte losmaakten, zat er in de korte woorden die we uitbrachten een verschil in klank. Ik mocht dit uitzicht, dat er al eeuwen lag, tot mijn bezit rekenen. Voor iemand die hier niet woonde bleef het een verlangen. Haris zuchtte diep en liep verder.

Je hoort hem tegenwoordig vaker. Het is een Bosnische zucht. Hij draagt een zwaar gewicht en komt trillend tot stilstand, dodelijk vermoeid. De ogen gaan blank. De aanvechting om te gaan zitten is bijna niet te weerstaan. Het is de zucht waarmee de foto in de krant van 15 november, de dag dat Haris terugging, hier op tafel kwam te liggen. Fojnica was die zondag in handen gevallen van de Kroaten. Aan de voet van de bergen baande een groepje dorpsbewoners, oude man voorop, zich een weg door de witte modder, hier naartoe. Ze doemen even op, maar de jagende sneeuw en het grijze raster van de krantepagina bedreigen ze met de vriesdood en het wegkijken. Het moment is al bijna voorbij. Er staat een grote muts op het hoofd van de oude man. Zijn mond hangt open. Hij houdt een wandelstok in zijn onbedekte rechterhand. Zijn ogen staan wild. De oudere vrouw achter hem draagt een deken over haar schouder. Hun beide dochters torsen ieder een kind, de ene raakt al achterop. Het beeld sneeuwt onder je ogen dicht. Die kinderen zijn veel te groot en te zwaar. Er is niets te eten. Wat hebben ze van de bergen te verwachten? Ze kunnen deze opname niet lang hebben overleefd.

Bij sommigen is de sneeuw in het hoofd gevallen. Ze staan rechtop, volledig gekleed, en leren de taal van het land waar ze terecht zijn gekomen. Maar langs de wegen waarover hun gedachten zich vroeger verplaatsten zijn de borden onleesbaar geraakt. Miladin kwam twee jaar geleden hierheen, toen hij de eerste tanks over het beeldscherm zag rollen. Ik ontmoet hem regelmatig, maar nooit op de plaats en het tijdstip die we hebben afgesproken. Zijn verhouding met de plek waar hij vandaan komt is doorgeknipt. Hij kan zich geen voorstelling meer maken van een middelpunt, en beschouwt daarom altijd de huiskamer of de straathoek waar hij zich bevindt als het centrum van de wereld. Dat betekent dat hij met iedere stap die hij zet verdwaalt. Er ligt geen plaats van herkomst achter hem en dus loopt er geen weg naar de plaats van bestemming.

Zelf maak ik van Amsterdam mijn woonplaats door er mensen te ontvangen. Het is mijn beroep geworden. De omstandigheden heb-

[p. 126]

ben mij ontwikkeld tot een bijna volmaakte gastheer. Een jongeman met een vertrouwenwekkend uiterlijk, niet protocollair en niet afwijkend. De vluchtige gedachte aan erotiek duikt op, maar domineert allerminst. Ik vertegenwoordig een instituut dat zijn mengeling van drukte, gastvrijheid en onderzoekersgeest al meteen bij binnenkomst prijsgeeft. Ik wek de indruk op de hoogte te zijn van het oeuvre en de levensgeschiedenis van mijn bezoeker; een gesprek vol herkenning lijkt niet uitgesloten, maar ik wijk als vanzelf voor de werkelijke autoriteiten en beperk me tot het overhandigen van een witte envelop of het openhouden van de deur naar het restaurant waar men heeft afgesproken. Tegen de tijd van zijn vertrek raakt de bezoeker vaak nieuwsgierig, maar dan heb ik hem al uit de taxi geholpen en draag zijn koffer naar de balie. Precies op tijd voor het gereedstaande vliegtuig.

Het is belangrijk voor dit gastheerschap om te kunnen vergroeien met de omgeving, als bewijs dat ik het niet ben die hier te gast is. Daartoe neem ik een paar beperkingen in acht. Ik drink nooit veel in het gezelschap van mijn bezoeker. Op de momenten dat ik met hem alleen ben, laat ik liever de stad aan het woord dan mezelf. Omdat ik er de weg ken, voegt Amsterdam zich vanzelf bij mijn kwaliteiten. En op persoonlijke vragen antwoord ik hoffelijk, maar beknopt. Het is nooit de gastheer die ter discussie moet staan; zijn aanwezigheid hier spreekt vanzelf.

Haris trok de deur van mijn eigen kantoor achter zich dicht. De bedrijvigheid van het gebouw viel weg. Alleen de lamp boven tafel gaf licht. Hij zette me op een stoel, ging tegenover me zitten en keek me aan door die brilleglazen. ‘Jij moet oppassen dat je niet teveel tijd besteedt aan ons. Ben je zelf geen schrijver? Ga dan naar huis. Ook je boek is een levend wezen. Het heeft je nodig.’ Hij glimlachte, net als anders, bij ieder woord. Twee dagen later was hij terug in Sarajevo.

De regen veegde schuin over de parkeerplaats. We grepen twee enorme winkelwagens, het handvat kwam me bijna tot de schouders, en stuurden ze het krankzinnig witte licht van de groothandel in.

De hal had de oppervlakte van een klein dorp. De bevolking zou comfortabel en fatsoenlijk kunnen leven van alles wat er op de stellages lag. Wij verdwaalden onmiddellijk. De overvloed ontnam me eerst mijn gevoel voor richting en daarna de kooplust. Maar ik had een pasje, ik was de gids.

Er was op die avond in de ambtswoning 2100 gulden opgehaald voor de leden van de Bosnische pen. Nu stonden we ergens op de grens tussen food en non-food, om een keuze te maken uit alles. We hadden

[p. 127]

zestig gulden per doos. In Terneuzen wachtte een vrachtwagen. Besneeuwde bergwegen, zwervende milities. Wat er overbleef zou, als het konvooi al aankwam, worden uitgeladen op straat voor het gebouw van de joodse gemeenschap in Sarajevo. Een stapel geblutste dozen om onze gevoelens van hoogachting uit te spreken aan het adres van 35 schrijvers. Die moesten eerst op de hoogte worden gesteld. De telefoon doet het niet. Kruispunten oversteken, een doos uitzoeken, dezelfde kruispunten.

Meliha en Slobodan komen er vandaan. Ze hebben vrienden onder die 35. Hun gezichten stonden verfrommeld tegen een achtergrond die was opgetrokken uit honderden pakken waspoeder. We begonnen alle drie tegelijk op te sommen wat er in het pakket absoluut niet mocht ontbreken.

Slobodan Blagojević is een beminnelijke kamergeleerde met een genadeloze pen. Tot hem drong misschien het diepst door wat we hier stonden te doen, maar hij bedwong zijn afkeer en schaamte. Hij doolde onderzoekend door de gangen. Soms ontwaarde ik zijn pluizige kapsel ergens, gebogen over een plank met blikken soep of huishoudkaarsen. Meliha Ihtijarević, een radiojournaliste, staat in gedachten permanent naast haar moeder in de vrieskoude keuken. Het kostte haar geen moeite om te bedenken wat er in de doos moest. En ik had haast. Ik wilde naar buiten. De zaak ging om zes uur dicht.

Eenmaal door de kassa zochten we tussen de lege dozen. De winkelwagens stonden hoog opgeladen met een gortdroog assortiment van houdbaar voedsel, toiletartikelen en chocola. Een schrijverspakket bleek precies te passen in een doos voor crackers van Heuss.

Op de terugweg naar het centrum sleepte de auto over straat. In de kantoorgebouwen gingen de lichten uit. Alsof het donker zich achter ons sloot. Ik vroeg de chauffeur zonder ons verder te rijden, om de carrosserie niet langer te belasten. Het stortregende nu. Het Amstelstation was een verlicht karkas onder een web van leidingen. We stapten in een tram die vol stond met natte winterjassen. Na een paar haltes viel de elektriciteit uit. De tram bleef staan als een dier. Mensen liepen met boodschappentassen over straat, het hoofd tussen de schouders. Ik bewoog me ook niet meer. Ergens in dezelfde zwarte, neerplenzende ruimte bevond zich de geleende auto met de dozen.

Ik verliet de stationshal van Arnhem en probeerde niet in de plassen te lopen. Er zat een gat in de zool van mijn linkerschoen. De natte kou trok alweer langs mijn voet omhoog. Maar wie had er tijd voor de schoenmaker? De taxi's gleden door een school van lichtjes voordat ze wegdraaiden van de etalages en afsloegen in de richting van de binnen-

[p. 128]

stad. Om me heen waren zoveel mensen in beweging. Op mijn werk, in de kranten. Rusteloos als vliegjes voor het onweer. Niet in staat om de dreiging in zijn volle omvang te bevatten, zelfs bij benadering niet, maar onophoudelijk in de weer, gejaagd, kort van memorie.

Het is de stad die vanuit de heuvels wordt beschoten. Daar ligt het oog van de cycloon. Het is er stil, nu bijna alles kapot is. Maar de vernietiging dreigt zich in cirkels uit te breiden. De mensen die er vandaan komen voelen het tussen hun schouderbladen. Anderen verknopen de naam van de stad met hun eigen ervaringen van angst en verlies. Op de avond voor het noodweer dwarrelt overal een stuurloze bedrijvigheid op.

Haris Pasović had sporen achtergelaten. Ik liep over straat achter de taxi's aan, voorbij een paar eethuizen, kocht een kaartje in een rokerige entree en ging zitten op de tribune van een oude bioscoop. Een houten vloer; behalve het gordijn geen decor. Haris had tegen de studenten van de toneelschool gezegd: als jullie iets willen doen, speel dan zoals wij moeten spelen. Theater zonder middelen, rekwisieten van de straat. Theater als er van de echte dingen niets meer is.

De jonge acteurs begrepen precies wat hij bedoelde. Acht meisjes en twee jongens die hun paniek en woede direct omzetten in de meest noodzakelijke voorstelling. Slapen deden ze niet meer. Ze speelden voor clowns. Rode neusjes op, mallotige kleren, taferelen uit het reservoir van een vergeelde traditie van Middeneuropees vermaak, een paar Duitse woorden, een paar Franse.

Ik weet niet precies wanneer het me begon op te vallen. Om me heen zaten de mensen te schateren. Het gezette heertje begreep niet waarom de danseres zo wanhopig probeerde zijn aandacht te trekken. Hij snoof verachtelijk aan het zakdoekje dat ze voor hem op de grond liet vallen. De onuitsprekelijk treurige werkster sleepte haar strijkbout aan het snoer achter zich aan over de planken. Clowns met zwemvliezen, aardappelmesjes en onaangekondigde dagdromen. Er was het zinkende gevoel dat deze voorstelling inderdaad ook daar zou kunnen staan: spotgoedkoop, zonder woorden, hilarisch. Maar het was vooral de aanblik van mensen met rode neusjes die aan hun verwoede pogingen elkaar iets duidelijk te maken niets overhielden dan bulten en blauwe plekken.

Met grote ogen van trots en opwinding liet het meisje op rolschaatsen zien wat ze kon. Ze zwierde in brede cirkels over de vloer. Alle zes de rokken die ze over elkaar had aangetrokken, stonden als een waaier om haar heen. Ze kon zelfs achteruit! En toen trok ineens de angst als een witte hand over haar gezicht. Wat moest ze doen als ze ooit zou besluiten dat ze toch maar weer eens... De rolschaatsen zwiepten onder

[p. 129]

haar vandaan, haar benen schoten omhoog. Ze viel met een wijde boog achterover en landde hard op haar rug. Recht voor de strakke gezichten van de Bosniërs op de eerste rij. Vluchtelingen uit een opvangcentrum buiten de stad, uitgenodigd om vanavond naar een theater te komen.

Er hing een stilte tussen hen in. De studenten deden wat ze konden, toch zagen de vluchtelingen eruit alsof ze eerder moesten huilen dan lachen. Ik stoot er steeds vaker op. Er is iets dat niet valt over te brengen. Over sommige dingen is een zwijgen gelegd. Ze zijn gebeurd. Er is niet over te praten. Na afloop werd er in de rokerige foyer gezoend en gelachen. Over de mensen die er niet waren viel niet meer dan een enkel woord.

Het is de hardheid van ervaringen waar alles wat je zou kunnen zeggen op afketst. Ik wil blijven schrijven en blijven praten, mij zelf is niets overkomen, maar de woorden vallen uit mijn handen, de taal rolt weg als een landschap. Ik ben op zoek naar woorden alsof ik over een begraafplaats loop. Ik dwaal langs de rijen, speurend tussen de eendere witte stenen naar een naam die ik pas zou herkennen als ik hem zie. De zon is al achter de heuvels verdwenen, het wordt snel donker en nu steekt de wind op. Als ik hem al zou vinden, wat betekent een naam als de drager niet meer bestaat?

De Grote Markt in Haarlem heeft de schilderkunst vooruit geholpen. Honderden kleine vensters, trapsgewijs op elkaar gestapeld. Het regent nog steeds. Is er een week voorbijgegaan, een maand? Het licht groeit als onkruid tegen de gevels. Ik ben hier op uitnodiging van bewegingstheater Bewth. De man die me tegemoetkomt, spreekt met zijn lichaam. Als hij me in het oog krijgt, schiet zijn hele gedaante omhoog als een uitroepteken. Hij vraagt hoe de reis was en er golft een kromming door zijn hals en rug. Ik volg hem een steeg in en wil graag nog iets van hem weten, maar hij klopt op een middeleeuwse deur en verdwijnt. De deur piept open.

Een zoeklichtje scharrelt voor me uit, de trappen op, steeds hoger een gebouw in dat ik overdag misschien zou kunnen thuisbrengen, vitrines, schilderijen, maar ze glijden aan me voorbij, vormen in het donker. Als ik helemaal boven ben, beklim ik nog een laatste steile trap en ga daar zitten op een houten kistje. Mijn kin laat ik rusten op de balk die er nu eenmaal hangt, de splinters van het vermolmde hout dringen in mijn huid.

Vreemde, eenzame muziek glijdt als een mes dat het duister openritst door de ruimte en mijn ogen gaan langzaam open. De zolder is een samenleving zonder aanwijzingen. Bewegende vrouwenfiguren.

[p. 130]

Het moment kan ik zien, maar waar is de voorgeschiedenis? Ik ken het alfabet van deze taferelen niet, de eetgewoontes, de wetgeving. Ik wil opstaan om me te verontschuldigen en mijn naam te noemen, maar bedenk op tijd dat ik onzichtbaar ben.

Tussen twee van de balken, net buiten handbereik, komt een gezicht omhoog. Het is een meisjesgezicht met donkere ogen. Ze kijkt deze kant op, een hoge donkere ruimte in, net als ik, en toont geen spoor van herkenning. Het is een ondraaglijke aanblik. Ze zwijgt. Zo dichtbij en toch kan ik haar niet aanraken. Nog voor het gebeurt, schroeft de zekerheid dat het gaat gebeuren mijn keel dicht. Dan zinkt haar gezicht inderdaad heel langzaam weer naar beneden, in het donker tussen de balken.

Ze zien me over het hoofd. Uit angst dat ik hier straks alleen achter moet blijven schraap ik mijn keel. Maar weer doe ik het niet. Ik zou klinken als György Konrád in zijn stoel, na de verhalen van Haris Pasović te hebben aangehoord. Een trage, zachte stem. Vermoeid. Niet bereid om onder ogen te zien dat er in zijn deel van de wereld opnieuw een catastrofe plaatsvindt die zich aan de ervaring van alle voorafgaande onttrekt. Ik zou, als het tot een discussie kwam, het gelijk aan mijn kant kunnen krijgen: een tot stilstand gekomen gelijk. Het gelijk is immobiel. De orde van hun rangschikking zou aan mijn woorden een zekere schoonheid geven; maar het leven trekt eruit weg nog voor ik ze heb uitgesproken. Het gelijk zou me een plaats geven buiten alles wat beweegt.

Daarom blijf ik op het kistje zitten, weggekropen in de stilte van mijn leren jas. Per ongeluk een zoldering opgestommeld van een gebouw dat ik niet ken. Getuige, geen deelnemer; starend naar de serene gedaantes van vier vrouwen die hier thuis zijn en in de uren dat er niemand toekijkt de patronen weven van een dagelijks leven waarvan ik nu een paar stroken te zien krijg.

Hun bewegingen komen voort uit gebouw. De bouwmeester zou ze begrepen hebben. Omdat er steunbalken schuin langs de dakwand staan, verschuilen de vrouwen zich erachter. Omdat er een nok de hoogte in steekt, te donker om tot het einde toe te volgen, klimt de vrouw met de Dietrich-ogen daarin langs een touwladder omhoog tot ze verdwenen is.

Ze weten de weg in de schaduwen, doen een stap opzij en duiken weer op in de baan van het dwaallicht zonder bron dat de zoldering aftast. Is er een plan voor het licht, zijn er coördinaten? De zolder is tot in zijn uithoeken onderworpen aan de genadeloze zorg en precisie waarmee kleding, bewegingen en licht zijn bedacht en uitgevoerd. Er heerst een afwezigheid van haast, neurose, granaatinslag.

[p. 131]

Waarom voel ik me hier zo triest en verlaten? De manoeuvres voor mijn ogen zijn de gekristalliseerde gedachten van een oud gebouw. Ik denk: het is nodig vertrouwd te zijn met het gebouw om deel uit te maken van deze kleine samenleving en haar aanwijzingen te begrijpen. Daarom. Terwijl ik de bewoonsters nu aan hun schouders en manier van lopen begin te onderscheiden raken hun bewegingen steeds verder van me vandaan.

Als ze zich tenslotte hebben teruggetrokken naar de vertrekken die ik niet te zien krijg, word ik naar buiten geleid over de trappen van het gebouw, dat hoorbaar op adem komt. En zelf moet ik ook zuchten, als ik weer op straat sta. Ik kijk om: op de gevel staat Vleeshal. De Grote Markt spiegelt in de wijde plassen. In de Eerste Kamer vergaderen ze nu over de vreemdelingenwet. Een nieuwe wet, geschreven met de oude woorden die er nog van uitgaan dat vast te stellen valt wie hier thuis is en wie niet. Het is een ernstige vergissing. Wat kan ik nog zeggen over gastvrijheid. De gastheer is bezoeker geworden. In een zwijgend gebouw op een steenworp van zijn woonplaats is hij zelf verdwaald. Vreemdelingen moesten hem de weg wijzen. Ik heb geen idee welke kant ik op moet in de regen en ik heb geen witte schoenen om achterna te lopen.