De Gids. Jaargang 157

Maarten Steenmeijer
Het bijgeloof van het wij-geloof

Een gedicht van Arjen Duinker interpreteren ervaar ik bijna als een daad van onhoffelijkheid. Dat komt omdat hij zich in zijn twee tot nu toe verschenen bundels (Rode oever en Losse gedichten) heeft laten kennen als een uitgesproken interpretatieschuwe persoonlijkheid, als iemand die leeft zonder te (willen) weten, zonder na te (willen) denken, zonder essenties, waarheden of betekenissen te (willen) zien achter de dingen, die hij liever neemt zoals ze zijn. Hij is, ongeveer zoals Ponge, ‘overtuigd slechts van het gelijk van de dingen’. Niet dat hij ontkent dat er meer is, want

Aan de ene kant staat het ding
Aan de andere kant staat het mysterie.

Maar het mysterie laat hij graag voor wat het is: een mysterie.

[p. 121]

Waarom dan toch poëzie schrijven? Poëzie is immers taal, en in taal kunnen de dingen niet zijn wat ze zijn, maar worden ze omgesmeed tot tekens. Bovendien kan in poëzie zelfs de taal niet meer zijn wat ze doorgaans is: een systeem van betekenaars met min of meer conventionele betekenissen. Door de conventies op losse schroeven te zetten of tot het uiterste te tarten maakt poëzie de afstand tot de dingen alleen maar groter. Maar het kan ook anders: in poëzie kunnen de conventies ook overboord worden gegooid of tot een minimum gereduceerd, zodat de afstand tot de dingen zo klein mogelijk kan worden. En dat is wat Duinker doet met zijn lichte en doorzichtige gedichten. Maar dan wel onder dit voorbehoud: de vanzelfsprekendheid van de dingen kan hooguit worden benaderd, zoals het woordje ‘zelfs’ laat zien in de volgende versregel: ‘Zand, klei, water, zelfs van poëzie hou ik.’

Door ‘Bijgeloof’ (dat overigens noch in Rode oever, noch in Losse gedichten staat) te interpreteren maak ik iets anders van het gedicht dan wat er staat. Daarmee ga ik ongetwijfeld in tegen de wil van de dichter. Omdat ik geen ruzie met hem wil, doe ik hem de volgende belofte: als ik klaar ben met mijn verhaal, zal ik een bloem plukken en proberen haar alleen als bloem te ervaren, ‘Niet als goudmijn of iets anders/Dat geen bloem is.’

Ik begin precies halverwege het gedicht, waar iets opmerkelijks gebeurt: de ‘wij’ die in het voorafgaande aan het woord is geweest, splitst zich op in een jij en een ik. Deze opdeling tast op onherstelbare wijze het wij-gevoel aan dat vanaf het allereerste vers wordt geponeerd. Want als je ervan uitgaat dat in het hele gedicht dezelfde stem spreekt (en dat ligt het meest voor de hand), dan is de ik die in de zesde strofe plotseling aan het woord komt dezelfde als de wij uit de eerste vijfstrofen. Dit betekent dat het woord in de eerste vijf strofen niet in eerste instantie tot de lezer is gericht, zoals deze aanvankelijk geneigd is te denken, maar tot de jij.

Het hele gedicht is doortrokken van een angst, die aan het slot het meest direct onder woorden wordt gebracht: ‘Wees nooit zoals zij (...).’ Ook in de gebiedende wijzen die de voorafgaande strofen domineren, treedt deze angst aan de oppervlakte (‘Blijf dicht bij me./(...) aanschouw het firmament’, enzovoort). De jij dreigt de banden met de ik/wij door te knippen en over te lopen naar de zij-groep. (Niet onmogelijk is overigens dat er sprake is van een verdubbeling van de ik. Dan zou de ik zichzelf toespreken om zijn angst voor een andere, ongewenste identiteit te bezweren.)

De strofe waarin de gebiedende wijs ontbreekt, valt op in de tweede helft van het gedicht. Toch spreekt ook uit het beginvers van deze strofe (‘Zo moet het zijn. Zo is het.’) twijfel, angst, onzekerheid.

De drie versregels die hierop volgen, vind ik raadselachtig: waarom zal de jij de ik ooit vergeten? Waarom zal de jij somber zijn? Wat mogen de ontknopingen behelzen die de jij zal zien? En waarvan zal de jij spijt krijgen? Van het feit dat hij (zij?) is overgelopen naar de anderen, de zijgroep? Maar hoe dit te rijmen met het vergeten? Hoe dan ook, de defaitistische toon en het sombere toekomstbeeld in deze regels onderbreken de daadkrachtige toon van de omringende strofen. Waarschijnlijk had de ik ook hier de gebiedende wijs willen gebruiken, maar ontbrak hem (haar?) de kracht om de jij het volgende op het hart te drukken: ‘Vergeet me nooit. / Wees niet somber, zie geen ontknopingen / En krijg geen spijt.’

In de volgende strofe laait het vuur weer op. Maar helaas zonder dat dit de vrees dat de jij overloopt naar de andere groep in vlammen doet opgaan: zij mondt, via de bezwerende strofen die hierop volgen, ten slotte uit in het angstvallige verzoek aan het slot van het gedicht.

De nadrukkelijke scheiding die bijna krampachtig wordt aangebracht tussen de wij en de zij, maakt nieuwsgierig naar de identiteit van de twee groepen. De verschillen zijn hemelsbreed, zo wordt van meet af aan met grote stelligheid beweerd. Maar de constructie die dit onderscheid opbouwt (‘Niet zij, maar wij’), onder-

[p. 122]

graaft het tegelijkertijd, omdat zij impliceert dat er verwarring mogelijk is tussen de twee groepen (in elk geval voor de jij tot wie deze woorden in eerste instantie zijn gericht, maar wellicht ook voor de lezer en misschien ook wel voor de spreker zelf).

De ik blijft er in het hele gedicht op hameren dat er een kloof bestaat die de twee groepen van elkaar scheidt (met behulp van de constructie ‘niet wij, maar zij’, maar natuurlijk ook met varianten hierop, zoals ‘Wij zijn het, niet zij’). Het effect is averechts: de grote, bijna drammerige frequentie waarmee hij dit doet, maken de contouren van de grenzen tussen de twee groepen eerder vager dan scherper. Hiertoe draagt ook bij het feit dat de identiteit van de zij-groep in de eerste drie strofen alleen maar vanuit ontkenningen wordt geconstrueerd.

Pas in de vierde strofe komt hier verandering in:

Maar die vraatzucht, die eindeloze honger,
Is de hunne.

Hier wordt een vermoeden bevestigd dat de lezer op basis van het voorafgaande natuurlijk al had: dat de zij-groep zich in negatieve zin onderscheidt van de wij-groep. Er volgen nog meer passages die deze indruk bevestigen:

(...) Met hun multifunctionele trommels
Paraderen ze door de sluimerende wijken,
Op jacht naar ons geheugen.

En aan het slot:

(...) zij, trekkebenend
Zonder gevoel voor ritme.

Vraatzucht, eindeloze honger, multifunctionele trommels, paraderen, jacht op andermans geheugen, geen gevoel voor ritme: ze roepen bijna een 1984-achtig beeld op van (staats) terreur. De indruk die de wij-groep van zichzelf geeft in de eerste strofe, is er een van tegendraadse speelsheid, waarin echo's van Cortázar doorklinken, de schrijver die als geen ander het poëtische binnen de alledaagse werkelijkheid wist te ontdekken, hoe artificieel of benauwend deze ook mag zijn: ‘(...) wij zwaaien / Met sterretjes, hoopvol speelgoed.’ De twee volgende verzen formuleren deze ludieke dwarsheid in algemenere termen, al houdt het begin van het vierde vers de gemeenplaats buiten de deur: je bent geneigd hier ‘In het duister’ te lezen, maar er staat iets anders.

De eerste twee verzen van strofe 4 leggen wellicht iets bloot van het mechanisme achter het tegendraadse, speelse levensgevoel van de wijgroep: de ‘echte’ werkelijkheid mag duister en onaangenaam zijn, het hoofd is autonoom genoeg om een eigen werkelijkheid te scheppen.

Met een beetje goede wil kan ook in de tweede strofe een Cortázariaanse speelsheid worden gelezen, al geven ‘scheren’, ‘parfumeren’, ‘speuren’ en ‘consumeren’ een wat ongemakkelijk gevoel, omdat het woorden zijn die de vermaledijde zij-groep niet zouden misstaan.

De ambiguïteit in de volgende strofe is van een andere orde. Het gaat om het twee maal genoemde ‘omdat’: waar sluit dit op aan? Op de vorige strofe? Onmogelijk is dit niet. Strofe 3 zou dan het in strofe 2 beschreven gedrag verklaren, zo niet verontschuldigen. Of sluit strofe 3 bij strofe 1 aan? Of bij iets wat nog niet is genoemd? Geen van deze mogelijkheden doet de nevels rond deze strofe (en met name rond de laatste twee verzen) helemaal wegtrekken.

Aan de splitsing van de wij in een ik en een jij (strofe 6) gaat een strofe vooraf die begint met een regel die uit het werk van Octavio Paz lijkt te zijn geplukt: ‘Wij zijn de tijd, elke seconde geboren.’ De volgende versregels maken onzeker: is hier sprake van de superieure vaardigheid om de conventie (revers en speldje) om te toveren tot iets ludieks? Of laten deze regels een toekomstbeeld zien waarin de zij-groep de wij-groep heeft geannexeerd? Ik ben geneigd het laatste te denken, gezien de inzet waarmee de ik in de hierop volgende strofen probeert de jij dicht bij zich te houden. Het is alsof hij niet alleen de ander, maar ook zichzelf moet overtuigen van iets dat er niet (meer) is of

[p. 123]

binnenkort niet meer zal zijn.

In dit gedicht wordt, denk ik, een vergeefse poging gedaan een wij-geloof te verkondigen. Dit wij-geloof zou je ook een bij-geloof kunnen noemen: de overtuiging dat je niet alleen bent, maar bij anderen en dat anderen bij jou zijn; de overtuiging dat je met elkaar een groep vormt die zich in positieve zin onderscheidt van de échte anderen, de vermaledijde zij-groep. Dit bij-geloof wordt ontmaskerd als een bijgeloof: de wij vormt geen groep, maar valt uiteen in een ik en een jij (die bovendien steeds verder af dreigt te drijven), terwijl het onderscheid tussen wij en zij vanaf het moment dat het wordt geponeerd, wordt ondergraven.

Het is tijd om een bloem te plukken.