De Gids. Jaargang 157

[p. 8]

Literair leven
H.C. Ten Berge
Notities te velde (1)

Solitair-solidair. Meer dan eens lees ik bij een goede journalist als H.J.A. Hofland (maar niet alleen bij hem) dat de schrijvers, kunstenaars en intellectuelen wederom tekort schieten, nu eens met betrekking tot de Oosteuropese crisis, dan weer ten aanzien van de Balkankwestie, de zaak Rushdie of wat zich maar voordoet als een internationale noodtoestand. Wat bedoelt de journalist daarmee? En wat verwacht hij van ons? Dat we geld storten, dezelfde heldere stukjes schrijven of ons daadwerkelijk naar een brandhaard spoeden (zoals destijds in Spanje gebeurde)? We zouden vierkant worden teruggeschopt, tenzij we wereldberoemd zijn en voor het oog van de media ontzien moeten worden.

Ik voel me door zulke artikelen persoonlijk aangesproken, maar ten onrechte van nalatigheid of lafheid beticht. Het is aanmatigend en al te gemakkelijk ‘de schrijvers’ en ‘de intellectuelen’ medeverantwoordelijk te stellen voor de uitblijvende oplossing van een door vrijwel niemand te beteugelen crisis van mondiale betekenis. Wij hebben in eigen land al weinig in te brengen, laat staan dat Oost-Europa of, pak weg, Iran op ons zit te wachten. Zijn er hier geen oren die eens flink gewassen moeten worden? En telt de rest van de bevolking soms niet mee? Zijn er geen bouwvakkers, boeren, chirurgen, multi-nationals en mariniers om de handen uit de mouwen te steken?

Een algemeen gevoel van machteloosheid deelt de journalist met zijn lezers. Het gaat echter niet aan dat gevoel in de vorm van een verwijt af te wentelen op een minderheid van die lezers. Deze beschikt trouwens over een te verwaarlozen publiek vergeleken met dat van de eerste de beste Volkskrant- of NRC-redacteur.

Vooralsnog lijkt de houding van Camus, samengevat in de woorden solitair-solidair, het hoogst bereikbare voor de in afzondering werkende schrijver en kunstenaar.

‘We Are Ready To Kill Rushdy’ (1)

Calasso's prachtige en overstelpend rijke boek De bruiloft van Cadmus en Harmonia bevat onder veel meer een observatie met betrekking tot het offer. De auteur wijst op het bestaan van twee extremen: het offer is gericht op uitstoting of eenwording. In het eerste geval is er geen contact tussen slachtoffer en dader, in het tweede is er sprake van een allerintiemst contact. Steniging wordt door Calasso als een extreme vorm van uitstoting gezien, kannibalisme als de extreemste vorm van eenwording.

De vraag rijst in hoeverre de Iraanse oproep tot moord op de Engelse schrijver Rushdie een hedendaagse vorm van steniging is. Het is immers een extreme wijze van uitstoting uit de menselijke gemeenschap, een uitstoting die alleen al absurd is wanneer men beseft dat het slachtoffer geen enkele band met Iran onderhoudt en dus evenmin tot de Moslimgemeenschap van dat tot barbarij vervallen land behoort. Bij gebrek aan een centraal gezag zoals de Kerk van Rome dat kent, hebben megalomaanreligieuze politici van Iran zich de status van universele heersers aangemeten.

(2)

Op een foto uit februari 1989 staan Moslimvrouwen uit Beiroet afgebeeld. Omdat de persfoto diepe indruk op mij maakte heb ik haar al die tijd bewaard. Er is slechts weinig op te zien, maar dat weinige draagt een luguber karakter. In zwart gehulde vrouwen lopen door een straat. Ze demonstreren. De laag over het voorhoofd getrokken doeken werpen een schaduw over de ogen. De monden zijn opengesperd, de foto zorgt ervoor dat ze zich niet meer sluiten. De boventanden zijn zichtbaar. De vrouw die vooropgaat draagt een bord met opschrift: We Are Ready To Kill Rushdy. Steniging op afstand. Er is geen contact tussen slachtoffer en daders. Het offer staat alleen, de daders gaan op in een massa die haar

[p. 9]

gezicht niet toont (maar daardoor onverbloemd laat zien). De monden spreken boekdelen. Spreken zij ook Engels? Kunnen zij de duivelsverzen reciteren?

Onzichtbaar achter de vrouwen ligt de door oorlog verwoeste stad Beiroet. Een oorlog van meer dan tien jaar blijkt niet genoeg om de dorst van de enige godheid te lessen.

(3)

Heeft Karel Martel de slag bij Poitiers alsnog verloren? Naar aanleiding van de kwestie Rushdie verklaarde een Amsterdamse imam, Nurullah Celik van de Selimiye moskee, het volgende voor de Turkse Omroep Stichting: ‘Degene die zich verzet tegen de Islam, de orde van de Islam of Allah en zijn profeet moeten jullie vermoorden, ophangen of slachten, nadat handen en voeten kruiselings zijn gebonden (...) zoals het in de Sharia staat.’ Een collega van de heer Celik voegde hieraan toe: ‘We moeten vechten tot de Islam in de hele wereld heerst.’ Het is maar dat we het weten.

Tal van Turkse kijkers hebben tegen deze uitlatingen protest aangetekend. Dat verdient lof. Fundamentalisten van het slag Celik worden in ons land gelukkig ingekapseld en op vreedzame wijze onschadelijk gemaakt. Niettemin verkeren ze onder ons en beiden ze hun tijd. Is de strijd tussen christenhond en moslimrat plotseling nieuw leven ingeblazen?

(4)

Het is inmiddels vierenhalf jaar geleden dat het rumoer om Rushdie en zijn Duivelsverzen ons deed opschrikken. Er is alles over gezegd, er is weinig veranderd en helemaal niets ten goede gekeerd. Is er een overtuigender bewijs nodig voor de stelling dat het religieuze denken in het algemeen verstarrend werkt en geen werkelijke ontwikkeling toelaat?

Ik blader in notities van begin 1989 en ben verbaasd dat de ongelukkige auteur al weer zoveel jaren in nacht en nevel moet vertoeven om zijn doodvonnis te ontlopen. De in februari '89 teruggeroepen ambassadeurs van de Europese Gemeenschap zijn weer stilletjes op hun post teruggekeerd: zaken zijn zaken en schrijvers zijn schrijvers.

Rushdie's ‘veroordeling’ kwam mij ter ore via de radio. Waarschijnlijk reageerde ik niet anders dan menige collega: ik schreef iets op dat door verbijstering en machteloosheid werd ingegeven, zoals dat ook gebeurde in 1973 toen de Chileense president Allende tot zelfmoord werd gedreven door de cia en haar geüniformeerde handlangers ter plaatse. ‘De ayatollah Khomeiny heeft een Britse schrijver vogelvrij verklaard. De toekomstige moordenaar ontvangt van de Iraanse regering bijna vijf miljoen gulden premie. En dat alles in de naam van God en de Koran, en omdat de auteur in zijn laatste roman enige kritiek op de Islam heeft geleverd dan wel iets dat als kritiek wordt opgevat. Eens te meer blijkt dat die kritiek hoogst noodzakelijk is en dat de oproep tot moord en terreur harde maatregelen tegen het brutale fundamentalisme zal moeten uitlokken op straffe van verdere uitbreiding van fanatisme in de wereld van de Islam en die van ons.

Hoe lang zal het terreurbewind in Iran zich staande weten te houden? Welke smerige zaakjes worden achter de schermen van het religieuspolitieke toneel beklonken? En hoe valt het te verklaren dat mensen als de Kennedy's, Martin Luther King en president Allende worden vermoord, terwijl notoire schurken als Khomeiny en zijn trawanten geen haar wordt gekrenkt? Of nog anders: wat drijft het Westen ertoe lieden van het slag Khomeiny gastvrijheid en bescherming te bieden - zoals Frankrijk heeft gedaan - wanneer het in een latere fase van de geschiedenis voor de incarnatie van het Boze en de Satan wordt gehouden? Het is zorgwekkend dat deze fanatici hun absolutisme aan de rest van de wereld pogen op te leggen. Dat ze een individu als Rushdie misbruiken om voor de zoveelste keer de massa's te mobiliseren en aldus de gevolgen van een verloren oorlog te verbloemen, blijkt zonneklaar uit de onwetendheid omtrent de inhoud van het gewraakte boek. Bevestiging van macht, daar gaat het om.

[p. 10]

Rushdie moet sterven. Discussie uitgesloten. De eerste doden zijn inmiddels gevallen tijdens botsingen tussen opgehitste betogers en de politie, die - zoals in Pakistan - de Amerikaanse ambassade moest beschermen. Ik lees het toch goed: de Amerikaanse ambassade! En wij maar denken dat het om Rushdie uit Engeland gaat.

Twee uur later: zojuist heeft het Iraanse regime bekendgemaakt dat de prijs op het schrijvershoofd is verdubbeld. De verstening van vrome hersenen blijkt toch wel een onweerlegbaar feit. En dat religieuzen tot 's werelds beste boekhouders behoren.’

(5)

In een brief aan mevrouw Roger des Genettes schrijft Gustave Flaubert over de dreigende macht van monotheïstische godsdiensten, die van de Islam in het bijzonder: ‘... wat wil het eigenlijk? Door wie wordt het aangevallen? Die aanmatiging [...] de Islam te willen verdedigen (terwijl de Islam op zich iets monsterlijks is) brengt me buiten mezelf. Ik eis in naam der mensheid dat de Zwarte Steen verbrijzeld, het gruis ervan in de wind verstrooid, dat Mekka verwoest en het graf van Mohammed onteerd wordt. Het zou een goede manier zijn om het Fanatisme de moed te doen verliezen.’

Zoals met alles wat hem raakt, pakt Flaubert ook in dit geval stevig uit. De overdrijving is een onderdeel van zijn stijl, de epistolaire niet uitgezonderd. Hij laat zich in zijn brieven pas werkelijk gaan en doet dat op een manier die ons ook nu nog voor hem inneemt. Hier snijdt hij echter een probleem aan dat ons bekend in de oren klinkt en waarover al menig woord is geschreven. Een beoordeling van de historische context vanwaaruit Flaubert reageert, vraagt om nadere kennis van zijn tijd en de positie van de Islam in de negentiende eeuw. Aan die kennis ontbreekt het mij. Dat de strekking van zijn ontboezeming geenszins gedateerd aandoet, heeft te maken met de kern van zijn mededeling: de combinatie van godsdienst en fanatisme is abject en bedreigend, en ze roept onze afkeer op. Wat de Franse auteur fanatisme noemt heet tegenwoordig fundamentalisme. Beide ismen zijn in hun uitwerking even destructief. De door Flaubert voorgestelde oplossing lijkt evenwel niet de meest geeigende.

(6)

Het lot van Salman Rushdie heeft me aan dat van Theodor Lessing herinnerd. In de februaridagen van 1989 herlas ik ‘Gerichtstag über mich selbst’, een beschouwing die de cultuur-filosoof Lessing aan zijn autobiografie Einmal und nie wieder had toegevoegd. Wat een leven! Wat een hartstocht voor cultuur! En wat een armoede, tegenslag, Grausamkeit en gebrek aan succes. Hoe wonderbaarlijk en onbegrijpelijk is zijn optimisme-ondanks-alles en zijn moedige houding tegenover de Rufmord-campagne die hem als duits-joodse geleerde ten deel valt.

‘Was war denn nur der kern dieses Lebens?’ vraagt hij ten slotte. ‘Wolken, wind, golf en vloed,’ zo luidt het antwoord. Niets dan ‘rastlos wogende Bildkraft’ en een niet te vatten droomleven. Een iets comfortabeler leven in materieel opzicht had kunnen voorkomen dat deze man zich moest versnipperen en uitputten in lezingen, lessen, artikelen, recensies, secundair gehannes - om van alle controversen en publicitaire beledigingen maar te zwijgen -, waardoor hij te weinig tijd overhield voor zijn geschiedfilosofisch werk en de ontwikkeling van zijn ideeën. Anderzijds genoot hij ervan midden in het culturele leven van zijn tijd en woonplaats Hannover te staan. Hij beschikte over een pamflettistisch talent en een journalistieke gedrevenheid die hem bij uitstek geschikt maakten voor versnipperde en niet zelden polemische activiteiten. Opstand tegen de autoriteit zat hem sinds zijn jeugd in het bloed. Misschien zou Lessing zich zonder de binding met de actualiteit, met de brandende kwesties van de dag, nog minder gelukkig hebben gevoeld. Zijn inzicht in psychologische en maatschappelijke verhoudingen en verschijnselen, gevoegd bij zijn verantwoordelijkheidsgevoel en een hoge opvatting van zijn positie als intellectueel, brachten hem ertoe zich te vereenzelvigen of op z'n minst

[p. 11]

solidair te verklaren met de slachtoffers en verschoppelingen van de samenleving. ‘Ich werde (...) immer mit der Not, nie mit der Macht im Bunde sein,’ is een uitspraak die hem ten voeten uit typeert.

Ook Theodor Lessing behoort tot degenen die zijn vermoord wegens de moed waarmee ze hun opvattingen en gedachten hebben geformuleerd. Ook op zijn hoofd was een prijs gesteld die steeds verhoogd werd. De Khomeiny van Lessing heette Joseph Goebbels, die 80.000 Mark aan de moordenaar(s) van de in ballingschap levende filosoof had toegezegd. Schokkend is de voorspellende passage aan het slot van Lessings ‘Gerichtstag’, geschreven in 1925: ‘Het is mogelijk dat zo'n fanatieke dwarskop mij neerlegt, zoals ze Rathenau en Harden hebben neergelegd. Welnu, dan zal ik God bidden dat het snel gebeurt.’

Anders dan Rushdie werd Lessing door niemand beschermd.

In de zomer van 1933 was het zover.

Een beeld van de twintigste eeuw. Vereenzaming kan alleen een prikkel zijn als ze je niet breekt, schrijft Stefan Zweig in De wereld van gisteren. Ook dat boek al weer bijna uitgelezen. Het is de zoveelste terugblik van een auteur op een leven dat na 1930 een beslissende en fatale wending ondergaat. Het heimwee naar de grote individuele vrijheid en de wereld zonder paspoorten van voor 1914 kan ik door Zweigs nauwgezette en degelijke beschrijvingen ten volle navoelen. Ook de bijna ongelooflijke draagwijdte van Hitlers machtsvertoon en hysterie van twee decennia later. Het blijft een ongehoord fenomeen dat geen individu in Europa en ver daarbuiten door zijn optreden onaangeraakt is gebleven. En dat één mens een organisatie wist op te bouwen en te leiden welke een tot dusver ongekende destructie kon bewerkstelligen. Het is allemaal bekend en uitputtend beschreven, gefilmd of verteld. Niettemin slaagt Zweig erin de gebeurtenissen van de jaren twintig en dertig in een ander perspectief te plaatsen: dat van de Oostenrijkse Europeaan die de ondergang van de Habsburgse monarchie heeft meegemaakt en vanuit zijn woning in Salzburg het Duitse Berchtesgaden op een Alpenhelling aan de overzijde kan zien - de plaats waar Hitler zich geregeld verpoost met de kopstukken van het pas gevestigde Derde Rijk.

Zweigs vlucht naar Londen in een vroeg stadium is een teken van zijn intelligentie en vooruitziendheid. Navrant is zijn beschouwing over de vluchtelingenstatus die hij krijgt na de Anschluss van Oostenrijk bij Duitsland. Hij verliest zijn nationaliteit en wordt overgeleverd aan de grillen van de bureaucratie in een land waar hij tot op dat ogenblik een welkome, met egards behandelde en niet onbemiddelde gast is geweest. Over het wezen van het ‘vluchtelingschap’ schrijft hij behartenswaardige opmerkingen, die vooral nu weer opgeld doen. De eindeloze stroom vluchtelingen en asielzoekers die Europa, en vooral Duitsland, overspoelt, heeft gevaarlijke reacties onder de bevolking losgemaakt. Bijzonder alarmerend is de agressieve, op intimidatie gerichte houding van vele jongeren die zich Skinheads, Neo-Nazi's dan wel Autonomen noemen. De vele jaren geleden begonnen verharding van de samenleving, de even totale als onbeschaamde macht van het geld, de oplopende snelheid waarmee veranderingen plaatsgrijpen en de kortzichtigheid van ruggegraatloze (niet zelden laffe) politici laten zich nu uitbetalen in openlijk of achterbaks geweld en de ondermijning van de nog resterende humane waarden. Ethische en morele opvattingen die de grondslag van de menselijke omgang uitmaken, zijn al jaren in discrediet geraakt. Wat vroeger als een te streng en knellend systeem van regels en voorschriften werd ervaren, heeft plaatsgemaakt voor de algehele veronachtzaming in plaats van een versoepeling en aanpassing van dat systeem.

Dat alles heeft Zweig reeds in de context van zíjn tijd beschreven. Zijn grootmoedigheid is even voorbeeldig als zijn strijdbare berusting. Zijn liberaal humanistische instelling - zo typerend voor een aantal grote auteurs uit het Midden-Europa van zijn tijd - eveneens. De strijd-

[p. 12]

baar genoemde berusting komt voort uit het besef dat er periodes zijn waarin er tegen barbarij niet valt te vechten met de middelen van de rede en het intellect. Maar uit alles blijkt dat ‘het ressentiment van de literaire middenklasse’ (een term van Stefan Hertmans) hem ten enenmale vreemd blijft, wat de wereld om hem heen ook aanricht. Bewijs: in de jaren dertig verliest hij in één klap honderdduizenden lezers nadat zijn werk door de Nazi's wordt verboden. In zijn memoires beschrijft de zo succesvolle auteur deze rampzalige gebeurtenis zonder zich een ogenblik te beklagen. Dat zijn innerlijke wanhoop hierdoor niet vermindert, hoeft niet te worden benadrukt. Zijn zelfmoord in het donkerste oorlogsjaar spreekt in dat opzicht boekdelen.