De Gids. Jaargang 156

[p. 977]

Dewijch Griffioen
Kiemen

Was ik maar ziek!

Mijn bed stond in de tuin. De kleine zwarte gestalte van mijn moeder stak scherp af tegen de witte muren van ons huis en ze daalde de veranda af met een zilveren dienblad waarop het heerlijkste eten stond uitgestald. ‘Je moet eten, liefje. Kijk eens wat ik voor je heb klaargemaakt. Verse ananas, een flinke goed doorbakken biefstuk, gebakken aardappeltjes en gemengde salade en cassis om bij dit alles niet uit te drogen.’ Deze verleidingen moest ik zien te weerstaan, want anders zou ik veel te snel weer gezond zijn. Ik deed mijn best om de ongerustheid over mijn welzijn zo lang mogelijk te rekken.

Maar er zijn zovéél verleidingen: Een zieke speelt geen gitaar, laat staan dat ze de songs van Bob Dylan tracht te zingen. Protestsongs? Dat riekt naar gezondheid, naar gewone pubertijd, naar opstandigheid. Zieken zijn zwakke dankbare wezens die je eens kunt opzoeken en stilletjes hopen dat je opdondert, terwijl ze met een flauwe glimlach naar je grootst denkbare onzin liggen te luisteren. Ik heb heel wat van de Gijsbrecht moeten aanhoren, daar aan het bed in de tuin. Overal hangt een prijskaartje aan.

In die tijd, toen mijn moeder gedoemd was een huishouden van zes kinderen en een man naar behoren te verzorgen, sprak zij vaak over de gemiste kansen waarvan zij veel droomde - zowel dag en nacht - wat tot gevolg had dat ook haar kinderen haar als zand door de vingers liepen.

Die nazomer was het mijn beurt; ik was gewond als gevolg van de op mij gepleegde fotografie ten behoeve van een promotie-onderzoek van een ambitieuze, maar jong gestorven adellijke neuroloog. Deze dacht in mij een jong en sterk proefkonijn te hebben. Met de gevolgen - ik stak van staartbeen tot hypofyse vol contrastvloeistof - zat mijn arme moeder opgezadeld. Ze wist echter van de nood een deugd te maken en dwong me al haar verdrietigheden en loze toekomstplannen aan te horen. Anders altijd watervlug en ongrijpbaar, kon ik mij nu niet meer verschansen en knikte zwakjes, maar het teken dat ze me met rust moest laten kwam niet over.

Ze had me eindelijk. Het kind was ziek. En welk kind! Nog wel het kind dat liegt, dat oplicht, dat protesteert, zo brutaal als de beul, die ogen, heb je die ogen gezien? Ik hoorde haar vaak aan, die drie heerlijke weken in die prachtige nazomer in dat buitenbed in de tuin. Aan de poten ervan wiebelde water en zwommen jonge eendjes, die de ratten hadden overleefd. Mijn moeder declameerde poëzie over moederliefde: ‘Tsag eens een knape.’ De laatste zin - waarin de liefdevolle moeder het

[p. 978]

wrede kind vraagt of het zich pijn heeft gedaan - werd onverstaanbaar van haar lippen afgevuurd. De juiste toon was ze kwijt. Ook leerde ik de ballade van de jonge zeeman kennen, die slechts de almachtige alomtegenwoordige aanwezigheid van het water bemint, de zee die hem wiegt en hem uiteindelijk wanneer zijn schip breekt, weer zal opnemen.

Boven mijn hoofd ritselde het volwassen blad aan lange draden treurwilg en ik schurkte mij nog eens behaaglijk in het ziekenbed. Mijn bezoekers konden hun lachen nauwelijks inhouden, omdat ze mij niet konden rijmen met een tere zieke die langs de bloemen in de tuin wankelde en al gauw weer witjes en moe het bed inklom. Mijn moeder kookte lekker, haar zorgen waren aan mij uitstekend besteed, voordat ik het wist maakte ik me weer zorgen over mijn lijn en er was al spoedig geen sprake meer van kleine smalle zwakke enkels, dunne fladderende polsen, een visionaire blik en een kaaklijn die een doodskop niet misstaat.

Ziek word je niet zomaar. Het begon toen ik in de aanbouw van het Academisch Ziekenhuis moest zijn voor mijn eerste afspraak met de psychiater. Ik kwam terecht in een beige noodgebouwtje, waar mijn voetstappen echoden op het zeil en waar het sterk naar oud hout en bordkarton rook. Ik meende de weg allang kwijtgeraakt te zijn totdat ik tot mijn geluk een stenen wenteltrap zag die met verschillende bochten naar een kelder leidde. Ik stuitte op een deur met een helverlicht raam. Hier moest ik zijn, want met zwarte plakletters stond het woord psychiatrie geschreven.

Ik moest mij uitkleden en in een hoekje gaan staan voor het oog van een camera. Daarna hield iemand mijn hand vast en drukte mijn wijsvinger en duim in zwarte inkt en vervolgens op een formulier. Ik begreep dat als ik de week erop zou verdwijnen, mijn foto op de televisie en op de posters bij de politiebureaus zou komen. Nóóit zou ik mij naakt aan een anoniem publiek willen vertonen, bedacht ik. Op dergelijke wijze bekeken te worden, hield een oordeel in. Ik wilde niet gevangen worden in een beeld dat anderen van mij hadden. Zoals vaker haalde ik mij - door iets niet te willen - direct een groot probleem op de hals. Ik had al veel eerder verstandig moeten zijn; ik had meteen moeten weigeren mijzelf te laten fotograferen.

Mét het moment dat de camera klikte, was weglopen voorgoed onmogelijk geworden. Of ik moest bereid zijn te leren mijzelf te prostitueren. Mijn kinderlijke nee maakte dit vooralsnog onmogelijk. Datzelfde nee werkte als voedzame havermout op het zelfingenomen gevoel van degenen die naar mijn foto zouden staren en, hun innerlijke twijfel onderdrukkend, zouden speculeren over mijn lot. Maar ik had er destijds geen weet van dat de meeste volwassenen kromgegroeide kinderen zijn, hun tong uit de bek voor een complimentje van boven en venijnig en in het geniep de nog zwakkeren in hun keel trappend.

Wie in het plezierige bewustzijn dat de dood het de komende tijd nog op anderen voorzien had, naar mijn beeltenis zat te staren, kon zich voorlopig opgelucht voelen.

Zwarte vegen op het bij de foto behorende formulier moesten mijn angstige vingertoppen verbeelden, mijn handen afglijdend en klauwend naar houvast op de gladde groezelige ruit van het bestaan. Mijn naaktheid leidde af van eigen naakt-

[p. 979]

heid. Woorden konden gewoon doorgaan met vernietigen.

Ik herinner mij dat ik buiten het portiek voor de naoorlogse flat bij de fietsenrekken stond. Mijn broertje en ik keken hoe je smeltjus kon maken door zout op het weerloze vleeslijf van slakken te strooien. Onderwijl stond mijn moeder op het balkon, een door rozen omrankte uitgeschoven kastlade. ‘Niet iedereen hoeft ook te voelen dat ie in een konijneruif staat,’ zei mijn vader als hij trots naar de klimrozen keek, die hij uit eigen zak betaald had. De rest van het flatblok stond met de voeten in goedkope besjesstruiken.

Ik vond het niet best van mijzelf dat ook ík de verleiding niet kon weerstaan de zoutpot te hanteren. Die slakken stierven door in het niets op te lossen. Niemand die ze hoorde, niemand die ze nadien herkende. Een paar dagen later wilde ik de herinnering uitwissen. Ik trok een taai spinneweb kapot dat was opgehangen tussen de fietsenrekken en de bosjes en vermorzelde met mijn schoen een spin en zijn half leeggezogen slachtoffer. De substantie van hun lichamen mengde ik door elkaar. Vervolgens smeerde ik wat er van ze over was uit tot een dunne laag op de grijze stoepstenen. Het was wreed, maar de wijze waarop de spin zich als een meteoor uit de hemel in zijn slachtoffer had geslagen, was wreder.

Maar ondanks deze poging tot ongedaan maken, weet ik dat voor de ene moord een andere ligt. Doden kan niet teniet worden gedaan met doden.

Daarom konden zachte woorden ook nooit de harde uitwissen. Woorden waren voor mij als zout. Ze brandden, ze misvormden, ze kleefden, ze hamerden gaten in mij en gaven mij de vorm, waaraan men mij herkent.

Dat ik nooit blijk gaf van pijn, was een belachelijke opgave die ik mijzelf had gesteld. Je hoefde maar naar me te kijken. Maar ik dacht toen nog dat ik door al die gaten mijzelf kon verbergen en geloofde stoer en geharnast door het leven te gaan. Ook hierin was ik niet anders dan wie ook en ook dat ging aan mij voorbij.

Nu ben ik oud, dat wil zeggen veertig en voor de oude man die me bij de arm greep, tenminste nog niet te versmaden toen hij zag hoe mijn lichaam zich boog en weer strekte toen ik roomboter uit het schap van de supermarkt haalde. ‘Mevrouw, kijk eens naar die boter... Dezelfde prijs. Al jaren neem ik boter van dat merk, maar nu ga ik eens het andere merk proberen.’ In blijde verwarring liep hij een halve meter verder en toen hij dacht uit mijn gezichtsveld te zijn, brak het zijne en kreeg ik een wild landschap voorgeschoteld van pijn en verlangen, omdat in zijn oude karkas een jongen van een jaar of vijftien, zestien met zijn vuisten tegen zijn ribben sloeg.

Toen ik mijn jongste kinderen even later in de auto tilde, kwam ik hem opnieuw tegen, wachtend in een Chevrolet op zijn vrouw. Hij deed alsof hij mij niet zag. Zo laat een mens zich kennen, of hij wil of niet. Maar dit alles speelde zich vanmorgen en 25 jaar later af tijdens mijn tweede huwelijk, mijn tweede studie en mijn tweede stel kinderen.

Voorlopig waren mijn zorgen eenduidig. Ze cirkelden om een foto van een naakt meisje van vijftien jaar, dat misschien ging weglopen omdat niemand iets aan haar hoofdpijn kon doen. Maar weglopen zou bij iedereen de ogen openen en de mond losmaken: de leraren op school, de meisjes in mijn klas, het enkele vriendje dat ik had, mijn ouders, de vrienden

[p. 980]

van mijn ouders en de buren. Als ze zouden weten dat hun spreken voor mij even dodelijk was als een steniging, als ze wisten dat ze me pijn deden met hun gezwam, geklets, geouwehoer, hun zekerheid, hun objectiviteit en hun integere bedoelingen, dan zouden ze willens en wetens heel wat nieuwe pijn veroorzaken. Dat wist ik onderhand wel.

Ik mocht mij weer aankleden, zei een strenge vrouwenstem. ‘Wij zien u de volgende week weer terug.’ Ik was u, een vreemde volwassene. Want kinderen die men kent en bemint, spreekt men aan met jij.

Dat kind dat eruit zag als een volwassen asielzoeker, ligt ergens begraven in die dossiers. Naakt en eenzaam. Teert weg, droogt uit en verliest van het roepen haar stem.

Wanneer ik ooit een moord bega - ook al ben ik allang die ander en kan niets, nee, werkelijk niets mij meer verbinden met dat naakte meisje -, dan hoeft men slechts de landelijke zoektoets in beweging te zetten. Ja en nee zullen poorten openen of gesloten houden en via mijn individuele doolhof zullen volhouders uitkomen op een therapeutisch beginpunt. Veel is dat niet en wie dan ook nog wijs is, stapt over naar de generatie vóór mij. De vinger op de zoektoets kan rusten; dat wordt loopwerk naar door stofmijt aangetaste dossiers op houten planken in panden die op de sloophamer wachten.

Maar omdat niets menselijks de psychiater vreemd is - de welgestelde hoeft niet gek te zijn om wekelijks te biechten in een therapeutische maatschap - ontbreekt deze moeite en dit inzicht in het algemeen. Echt kijken naar een meisje van vijftien met hoofdpijn, ach wat, ben je helemaal krankzinnig geworden? Zouden ouders betalen om op het schavot te komen? Het ethisch bewustzijn dient streng van de tijdgeest gescheiden te worden.

Tussen de regels door lezen we daarom het essentiële criterium: de oorsprong van de problemen fixeert men bij de drager ervan. Bijkomend voordeel: betaler van de therapie en veroorzaker vallen onmogelijk samen. Dat legt de therapeut geen windeieren. Ik voor mij, die ooit vijftien was, blijf hopen op een eind goed, al goed. Ondanks de wondermiddelen die mist doen optrekken voor de dodelijke werkelijkheid. Rebirthing voor demente bejaarden. Speltherapie voor ongeborenen.

Ik belde, maar kreeg geen gehoor. Op maandagmorgen is er evaluatie van de staf; de psychiater kan niet gesproken worden, onder geen beding. ‘Het risico van ophanging, verdrinking, verbranding, electrocutie of moord nemen wij zonder meer ter harte. Wij kunnen ons werk niet doen als onze vrijheid niet wordt gegarandeerd. Een deel van uw behandeling berust op het leren aanvaarden van grenzen. U kunt alleen op woensdagmiddag van twee tot kwart voor drie uw dreigementen uiten. Daarna een weekje bezinken en voor u het weet, hebben we weer tijd voor u.’

Terwijl ik al met de voeten in het koude water hang, verenigen hun hoofden boven de tafel zich tot één groot bewustzijn: ‘Aha. Daar hebben we het. Hoofdpijn. En daar hebben we de oude dossiers. Kennelijk trekt iemand van ons zich haar lot aan. Niet verstandig, want aan idealisme ga je dood. Grappig, gewoon nog met een oude tikmachine. Een lekker ding was dat, vroeger. Als je dat vergelijkt met het huidige materiaal. Daar zou ik hoofdpijn van krijgen. Het volgende dossier.’

[p. 981]

Hoe jong haar mond ook op de foto is, een weinig openstaand, een glanzend witte tand, en donkere ogen en wat acné en profil door het witte onsympathieke licht van de helbuis, het is voorbij, men schuift het dossier weer onder aan de stapel. Ik hoop dat idealisme een geheugen heeft.

Ik kijk naar mijn dochtertje; misschien krijgt zij voor elkaar wat ikzelf niet voor elkaar kan krijgen. Maar op die manier wíl ik niet naar haar kijken. Want zo heeft mijn moeder naar mij gekeken. Weerloos kindje met haar zwarte krullekop, grote vragende glanzende ogen en een schaterende lach, dat zich met alle recht van de wereld op haar schoot nestelde en een moment van groot warm geluk in haar hart liet stromen. Daar krijgt een mens toch nóóit genoeg van.

Bij die gedachte moet het onbehagen mij al hebben aangeraakt. De vragende blik van mijn moeder maakte me vaag ongerust. Ik kon die blik geen betekenis geven. Wat wil je van mij? Is het ooit genoeg? Terwijl ik speelde ontkiemde de onlust.

En niemand zal dit ontkennen en niemand zal het verhinderen.