De Gids. Jaargang 156

[p. 956]

Frontispice

[p. 957]

Tijl Huygen
Zekerheden
Met illustraties van Gèr Boosten

Midden in haar verhaal over de stemmen die ze hoort van vijftien personen uit de zeventiende eeuw, stemmen die op haar hele doen en laten voortdurend denigrerend commentaar hebben en haar onophoudelijk met de dood bedreigen, vraagt de jonge psychotische vrouw ineens: ‘Jullie geloven toch wel wat ik zeg?’ Op deze vraag wil zij antwoord: niet alleen of wij geloven dat zij dergelijke beangstigende ervaringen heeft, maar vooral of wij haar verhaal voor waar aannemen. Voor haar is het de enige werkelijkheid, het is zo. Het is - voor haar - blijkbaar niet meer mogelijk om met een ander van mening te verschillen over de manier waarop werkelijkheden worden waargenomen. Haar visie op de wereld is de enig denkbare, en door deze totalitaire visie heeft zij zich in het centrum van de wereld geplaatst. Zij heeft - zo zegt onze deskundige blik - de positie van de relativerende volwassene opgegeven voor die van het jonge kind dat slechts vanuit zichzelf kan voelen, denken en handelen. Het copernicaanse wereldbeeld - waarin de planeet aarde, de mens, excentrisch meedraait in het heelal, het zijnde - is teruggesprongen naar het wereldbeeld van Ptolemaeus, waarin de aarde, de mens, het middelpunt is waar alles om draait. De vrouw is volstrekt zeker van haar zaak: die personen uit de zeventiende eeuw zijn er, ze spreken tot haar. Ook wij menen volstrekt zeker van onze zaak te zijn: de vrouw hallucineert immers, zij hoort dingen die wij niet kunnen horen en die er dus niet zijn, en zij heeft - in onze ogen - aantoonbaar onjuiste, maar oncorrigeerbare denkbeelden.

Toch moet deze korte geschiedenis ons te denken geven. Wij menen dat hetgeen wij waarnemen ‘de’ werkelijkheid is, en dat hetgeen wij denken en voelen betrekking heeft op diezelfde ene werkelijkheid. Deze fundamentele vooronderstelling, dit axioma, verschaft ons de elementaire zekerheid waarmee wij ons door de vijandige jungle van het dagelijks leven heen kunnen slaan. Zij stelt ons in staat ons te omgorden voor de strijd tegen te verwachten gevaren en dreigingen, ja zelfs om risico's op termijn te taxeren en hiervan de giftanden uit te trekken door ons op tijd en adequaat te verzekeren: mochten wij gebeten worden door de slang van het noodlot, dan kunnen wij de dokter althans betalen.

De vraag blijft wat wij eigenlijk waarnemen met onze zintuigen. De klassieke natuurwetenschap is gebaseerd op het eerder genoemde axioma: het staat de mens vrij om ‘de’ werkelijkheid waar te nemen, op grond van deze waarnemingen hypothesen op te stellen, deze hypothesen door middel van experimenten te toetsen en op grond van juist bevonden hypothesen theorieën te vormen over die ene werkelijkheid.

De rust van deze axiomatische zekerheid werd in de jaren twintig echter ruw verstoord toen men begon te beseffen dat hiervan in het rijk van de subatomaire fysica geen sprake kon zijn. Bij het door middel van licht zichtbaar (en dus waarneembaar) maken van zeer kleine deeltjes zoals elektronen zullen de lichtgolven die men hiertoe aanwendt de positie en snelheid van deze deeltjes onvoorspelbaar veranderen. Niet alleen wordt onzeker wat uiteinde-

[p. 958]

lijk wordt waargenomen; nog belangrijker is dat het waarnemen zelf de waar te nemen werkelijkheid verandert. Dit onzekerheidsprincipe van Heisenberg is een fundamentele eigenschap van al het bestaande, waaraan niets zich kan onttrekken.

De schijnbaar vrije en objectieve positie van de waarnemende mens is hier dus niet meer houdbaar: door waar te nemen verandert hij ‘de’ werkelijkheid en belandt in fundamentele onzekerheden.

Ook in de gedragswetenschappen blijkt een dergelijk onzekerheidsprincipe te gelden. Hoe nauwkeuriger men menselijk gedrag probeert te observeren en te meten, hoe meer het te observeren gedrag hierdoor wordt beïnvloed. Niet alleen kijkt de observator altijd met vernauwde blik en gekleurde bril - waardoor zijn waarnemingen van meet af aan onbetrouwbaar zijn -, maar ook neemt hij, vaak zonder het te beseffen, deel aan het spel dat hij meent vanaf de tribune gade te slaan: camera's langs de lijn beïnvloeden nu eenmaal de spelers en daarmee de wedstrijd.

Vignet

Welke zekerheid resteert ons? Het koninkrijk van de natuurwetenschappen blijkt aan zijn grenzen belaagd te worden door een alomtegenwoordig onzekerheidsprincipe, en het domein van de gedragswetenschappen wordt in essentie geregeerd door onzekerheid, onvoorspelbaarheid en onbetrouwbaarheid.

Wat wij in ieder geval zeker weten is dat wij zullen sterven. Maar juist deze zekerheid wordt door ons niet omhelsd of verwelkomd: de natuurlijke afkeer van de onontkoombare dood lijkt in deze tijd uitgemond te zijn in een regelrechte verbanning, niet alleen van het sterven, maar ook van ziekte, verminking, aftakeling en lijden. Juist in een tijd van ongehoorde medische technologie, waarvoor wij de natuurwetenschappen dank moeten zeggen, en van ongekende sociale verworvenheden, het hart van onze maatschappelijke cultuur, wordt het lijden ervaren als een ondermijning van de menselijke waardigheid, en de dood als een immer dreigende en wispelturige zee waartegen steeds hogere dijken moeten worden opgeworpen. En telkens moeten wij knarsetandend aanzien dat dijken het begeven en mensen door de dood worden weggenomen.

De dood, onze laatste, maar meest gehate zekerheid, wordt veelal angstvallig weggehouden uit het dagelijks leven. Slechts in twee door onszelf ontworpen en bewaakte stuwmeren des doods gedogen, rechtvaardigen, ja regelen wij het sterven: in dat van de abortus en dat van de euthanasie.

Het is daarbij nog maar de vraag of de door ons opgetrokken stuwdammen het op den duur zullen houden. Verontrustender is dat wij blijkbaar collectief de illusie koesteren dat leven, dood en lijden op deze manier te kanaliseren zijn zonder dat wij hierdoor schade lijden aan onze ziel.

De westerse mens heeft een uiterst ambivalente relatie met de dood opgebouwd. Meestal is hij de grote vijand, over wie ongaarne gesproken wordt, die zelfs bij voorkeur wordt verzwegen; soms echter wordt hij binnengehaald als

[p. 959]

een gemuilkorfde beer die even met een klauw mag toeslaan op het moment dat wij kiezen. Net zoals wij menen dat het ons vrij staat ‘de’ werkelijkheid waar te nemen, zo denken wij dat wij de dood en het lijden kunnen loochenen of muilkorven naar het ons uitkomt. De reeds genoemde medische technologie nodigt hier ook toe uit: wie zou geen aanspraak willen maken op kunstgrepen die ons redden van lijden, angst en sterven, waaraan wij anders reddeloos ten prooi zouden vallen? De keerzijde van de medaille is wel dat wij een steeds meer verengde, maar tegelijkertijd steeds minder tegenspraak duldende visie op het leven en op de wereld ontwikkelen. Tegen beter weten in gaan wij ervan uit dat het leven eigenlijk vrij zou moeten zijn van lijden, angst en dood. De hoogmoed - als vermomming van een gebrek van werkelijke moed - die uit deze visie spreekt, leidt tot een totalitair wereldbeeld dat met recht ptolemaeïsch mag heten: wij zijn de heersers over het leven geworden, wij wanen ons goden op de Olympos met macht over leven en dood.

Dat wij ondertussen van de door ons ontdekte en hier en daar ontsloten geheimen van de schepping nog maar een fractie werkelijk begrijpen, en dat onze verworven kennis eerder tot verwondering en bescheidenheid zou moeten leiden dan tot benepen sterallures, weten wij eigenlijk ook wel, diep in ons hart. Soms belijden wij dit plichtmatig met de mond, pro forma, half schuldbewust als een alcoholist die nu en dan vrijblijvend opmerkt dat hij eigenlijk niet zou moeten drinken, maar die even vrolijk na zijn derde borrel vaststelt dat het leven nog zo gek niet is en vervolgens opgeruimd ademhaalt. Wij zijn evenzeer verslaafd, aan onze hoogmoed, aan onze heerszucht, aan onze kennis en technologie, aan onze schijnbaar onaantastbare zekerheden.

De tol die daarvoor betaald moet worden is hoog, maar wordt door ons schouderophalend op de koop toe genomen: een onvermogen tot verwondering en wezenlijke nieuwsgierigheid, en een collectieve ongevoeligheid voor het mysterie en voor symbolen die hiernaar verwijzen. Bovendien geven wij de mogelijkheid op om de gehate dood een plaats te geven in ons bestaan: lijden en dood hebben wij de rug toegekeerd en krampachtig klampen wij ons vast aan het juk van een verengd leven.

In het klein kan men de bovenbeschreven manoeuvres en mechanismen ontdekken in de microkosmos van het kernsysteem van onze samenleving, het gezin: het loochenen van lijden en dood, het elkaar en zichzelf gevangen houden in de desperate verenging van destructieve interactiepatronen, het zich vastklampen aan opgebouwde zekerheden, met heerszucht en hoogmoedigheid als laatst resterende overlevingsstrategieën. Hoe meer rigide en stereotiep een dergelijke gezinsstructuur geworden is, hoe moeilijker het wordt om hierin verandering te brengen. Met name blijkt dit het geval in gezinnen waarin psychiatrische problematiek is ontstaan bij een van de gezinsleden: de gezinscultuur groepeert zich dan nog hechter rondom het probleem, en geforceerde verandering van buitenaf - door een psychiater of gezinstherapeut - heeft nauwelijks nog kans van slagen, of verergert de zaak alleen nog maar.

Van Bradford Keeney, een Amerikaanse systeemdenker en gezinstherapeut, is de term meaningful noise afkomstig. Hij stelt dat het de taak van de therapeut is om meaningful noise, betekenisvolle ruis, te introduceren in een systeem

Vignet

[p. 960]

- een gezin -, met name als het vastgelopen lijkt te zijn. Hieruit zullen die signalen worden opgepikt en ter harte genomen die enerzijds recht doen aan de natuurlijke neiging tot stabiliteit - alles zoveel mogelijk laten zoals het is -, anderzijds aan de evenzeer aanwezige wens tot verandering: immers, alle betrokkenen lijden onder de status quo, willen eigenlijk anders, maar weten niet goed op welke manier.

De meaningful noise kan uit van alles bestaan dat maar zinvol of betekenisvol voor de betrokkenen zou kunnen zijn: het vertellen van verhalen of anekdotes (vooral over andere gezinnen in vergelijkbare lastige situaties of omstandigheden, die de problemen zus of zo te lijf zijn gegaan), het maken van goedmoedige, maar zeer precieze grapjes over zaken die gewoonlijk niet om te lachen zijn in dit gezin, het hardop overpeinzen wat iemand mogelijk wil zeggen met zijn of haar schijnbaar absurde gedrag, het introduceren van een respectvolle, maar treffende metafoor die de existentiële (lijdens)positie van (een van) de gezinsleden symboliseert; voorts het bedenken van een voor iedereen aanvaardbare, nieuwe en bij voorkeur constructieve term voor bepaald stereotiep of negatief geconnoteerd gedrag - relabeling geheten - hetgeen tot gevolg heeft dat dit gedrag in een nieuw licht, in een nieuw kader kan worden geplaatst en gezien - een reframing.

Zo kan het tergende gedrag van een achttienjarige psychotische zoon óók worden geformuleerd

Vignet

als op zichzelf normaal - dat wil zeggen bij de levensfase en de leeftijd horend - puberaal verzet, waardoor de steeds machtelozer geworden ouders een nieuwe legitimering vinden om hun ouderlijk gezag weer te doen gelden, waar iedereen uiteindelijk van blijkt op te knappen. Het alle gezinsleden tot wanhoop drijvende passief-depressieve gedrag van een 55-jarige vader kan óók worden geformuleerd en begrepen als een edelmoedige keuze voor de tweede viool, waardoor zijn vrouw als eerste violiste eindelijk de aandacht en waardering krijgt die zij haar hele leven gemist heeft.

De ervaring leert dat uiteindelijk alleen het gezin zelf bij machte is om rigide patronen te veranderen en daarmee de cultuur te wijzigen. De gezinstherapeut moet niet zomaar aandringen op verandering, maar eerder vanuit eerbied en respect voor de manier waarop het gezin met elkaar tracht te overleven nieuwe betekenissen en ideeën formuleren, enerzijds geënt op universele menselijke waarheden, anderzijds verwant aan de binnen dit gezin gangbare betekenissen en ideeën. Het is daarbij van eminent belang dat de therapeut zijn formuleringen niet alleen presenteert in een taal die verstaanbaar en dus acceptabel is, maar vooral dat hij ze aan het gezin voorlegt als mogelijkheid, als visie op een dilemma.

De ervaring leert dan eveneens dat zulk meaningful noise in die zin helend kan werken dat gezinnen op autonome wijze herbesluiten kunnen nemen ten aanzien van wereldbeeld, levenshouding of gedragscultuur, omdat in de machteloze strijd tegen de stereotypie der psychopathologie een reëel en legitiem existentiëel dilemma herkend en erkend is - doordat het woorden gekregen heeft.

Wie moet degene zijn die in de macrokosmos van de menselijke samenleving meaningful noise introduceert? Wie kan over relevante aspecten van het dagelijks leven uitspraken doen die vernieuwend, verstaanbaar en acceptabel zijn? Wie moet in staat geacht worden om mensen tot nieuwe inzichten omtrent zichzelf

[p. 961]

en omtrent de wereld uit te nodigen? Wie zal oude zekerheden en onzekerheden herformuleren en in een nieuw licht zetten, in een nieuw kader integreren?

Bij de zogenaamd primitieve jagersvolken is dit de sjamaan, die daardoor voor de stam een zeer belangrijke functie heeft. Vanuit meerdere oogpunten is de sjamaan een bijzonder interessante, om niet te zeggen fascinerende figuur. Hij is ziener, genezer, danser, zanger, acteur, kunstenaar en priester tegelijk. Om sjamaan te worden moet hij eerst een existentiële crisis doorstaan - in feite zijn initiatie - waarin hij in mystieke vervoering realiter et veriter de dood vindt, en vervolgens vanuit het rijk van de doden wordt teruggestuurd naar de levenden. Voor hij echter aan deze crisis toekomt, vertoont de sjamaan-in-spe afwijkend gedrag in de vorm van zich terugtrekken, zichzelf verwaarlozen, onverstaanbaar brabbelen of onbegrijpelijk spreken. Het zijn, indien men zou kijken met de ogen van de westerse psychiater, typische symptomen van een beginnende (chronische) psychose. De existentiële crisis zou vervolgens beschreven kunnen worden als een acute psychotische episode binnen een schizofreen proces. Men zou met deze beschrijving echter de essentie over het hoofd zien die de zin verleent aan dit huiveringwekkende proces: de bijna totale desintegratie van de persoonlijkheid van de sjamaan - men zou kunnen zeggen: de dood - maakt de geboorte mogelijk van een nieuwe, geheelde mens. Deze mens is letterlijk door de dood heen gegaan en heeft zijn eigen schizofrenie weten te genezen. Hij kan anderen in hun lijden troosten en genezen door het lijden dat hij zelf gedragen heeft.

Dat is de sjamaan: de wounded healer die angst wegneemt bij zijn stamgenoten door hen uit te nodigen hun inzichten in zichzelf en in de wereld te verdiepen en te vernieuwen. De heling van de eigen persoonlijkheid is hierbij een voortdurend doorgaand proces: door zijn creatieve daden, zijn kunstenaar-zijn, geneest de sjamaan zichzelf steeds opnieuw, waardoor hij in staat blijft anderen te helen.

Indien de sjamaan zich mede als kunstenaar manifesteert, dan mag aangenomen worden dat de kunstenaar sjamanistische kwaliteiten zou kunnen hebben. De kunstenaar schept, hij brengt iets binnen onze werkelijkheid dat als zodanig nog niet bestond. Het is een constructie, een door hem bezielde, nieuwe constellatie van elementen uit de werkelijkheid die wij meenden te kennen, waarin wij ons zeker voelden. Door het waarnemen van het kunstwerk kan het gebeuren dat wij verontrust raken omdat de werkelijkheid zijn vertrouwdheid even verliest. Immers, wij nemen een verrassende herformulering waar van vanzelfsprekendheden - een relabeling - en zien bekende zekerheden, thema's of probleemstellingen in een nieuw kader of, letterlijk, in een nieuwe omlijsting geplaatst - een reframing. Hierin hebben lijden, ontluistering en dood hun rechtmatige plaats als noodzakelijke pendant van troost, schoonheid en wederopstanding.

Als wij ons niet afsluiten voor de meaningful noise van de kunstenaar, als wij de moed hebben om, in plaats van schouderophalend door te lopen, mét onze waarneming van het kunstwerk onze eigen angsten onder ogen te zien, dan is op dat moment de mogelijkheid tot stand gekomen om tot een dieper inzicht omtrent onszelf en de wereld te geraken. Als wij ertoe kunnen besluiten om de geboden relabeling en reframing te accepteren, al was het maar als nieuwe mogelijkheid, dan stellen wij ons open voor de ideeënwereld van de kunstenaar die zich ten doel heeft gesteld om op zijn specifieke manier de universele rijkdom van het bestaan symbolisch gestalte te geven binnen de welbewuste afgemetenheid van zijn creaties.