De Gids. Jaargang 156

[p. 801]

Carla Bogaards
De reis naar Berlijn

Waarom kan ik me in Oost-Berlijn niet onttrekken aan de politiek. Ik heb al veel steden bezocht, maar nergens zo krachtig als in deze stad dringt de politiek, de geschiedenis, zich aan me op. Hier kan ik geen gedichten schrijven, hier kan ik mijn fantasie niet de vrije loop laten; ik men een span paarden, laat de teugels niet vieren. Hier ontdek ik dat de paarden hoefkanker hebben. Waar ik ook ben, in Parijs, Londen of welke stad dan ook, kijk ik naïef en onbevangen rond en beschouw de stad en haar inwoners. Maar hier is alles anders. Deze stad ademt onderdrukking. Schreef Klaus Mann niet in zijn autobiografische roman De vrome dans (1925): ‘Berlijn was groot. Ofschoon Andreas haar uit de grond van zijn hart gehaat, zelfs verafschuwd had (...) Hij voelde geen verwijt tegen haar verdorvenheid, haar vuil, naar aanleiding waarvan zo velen meenden haar een catastrofaal einde te moeten voorspellen.’ Schreef hij niet over haar inwoners: ‘Diegenen, die elke dag opnieuw hun onbeduidend werk deden en voldoening vonden in noeste arbeid, naast diegenen die zich overdreven inspanden en meenden met eerzucht iets buitengewoons te bereiken (...) om waarschijnlijk op zekere dag de povere wapens te moeten neerleggen. (...) ‘Hij sprak met hen, hij bekeek hen, hij probeerde klaarheid te krijgen.’

Aan het water tegenover de Rijksdag is een van de wachttorens van de vopo's gesitueerd. Na de val van de Berlijnse Muur veroverden kunstenaars de toren, dit obscure symbool van de Koude Oorlog werd hun trofee. Ze noemden het De Burcht en creëerden een terras met gele parasols naast de ingang. Je kunt er flesjes bier bestellen en bronwater. Als ik dit buitenissige etablissement nader, ben ik me bewust van elke stap. ‘Er komt zo iemand met bier, alles is op,’ zeggen de nieuwe eigenaars van de toren, ‘of wil je een slokje uit onze fles?’ Ik sla het aanbod af, ik wil alleen maar met ze praten. ‘Toen we de toren net gekraakt hadden, hielden we dag en nacht de wacht, kijk, daar slapen we.’ Er ligt een matras toegedekt met slaapzakken op de vloer en er staat een schaakspel. Wit en zwart verloren hun torens. Ik voel me ontroerd, deze vredelievende uitstalling grijpt me aan. Spel en slaap, alsof het IJzeren Gordijn nooit heeft bestaan. ‘Gisteren hebben we met een officier gesproken, we willen niet dat ze de toren weer afpakken, we zullen hem wit verven en er tentoonstellingen in organiseren, dichters erin laten voorlezen,’ zeggen ze. Ik wijs naar het kermisbed, het ziet er beslapen uit. ‘Waren jullie vannacht hier ook?’ ‘Ja, we vertrouwen niemand, voorlopig blijven we hier de wacht houden, je weet het nooit in deze stad.’

[p. 802]

Het is een vochtige, hete zomer, de stad is vol zweet, de veroveraars dragen geen hemden, hun torso is bloot, ze leunen tegen de muur van de toren, hun rug is nat van transpiratie. Hun hart is vol onderdrukte woede. Ze plukken bloemen, schikken boeketjes, gebruiken kartonnen bekertjes als vaas en versieren er de tafels mee.

Ik beklim de ijzeren trappen van De Burcht en kijk uit over het niemandsland, waar elk levend wezen werd doodgeschoten als het zich er waagde. Behalve de konijnen, die werden nooit geraakt, zelfs niet door de automatische machinegeweren die afgingen als de infrarode straal, vlak boven de grond, werd doorbroken. De konijnen konden er net onder door, kleiner dan een kind of een kruipende volwassene. Onderdrukking is het woord dat zich in mijn gedachten heeft vastgezet. Overal in de stad staan de verlaten wachtposten. Zonder de aanwezigheid van mensen worden ze tot dode objecten getransformeerd, ze worden een met de rest van de vervallen gebouwen en slecht onderhouden bruggen, ze staan op instorten, ze zijn doder dan ooit, ruïnes, zonder de ziel van de mens. Daar in de wachttorens zaten de Vopo's, de verafschuwde wachters. Beesten werden het, hoe blijf je een mens als je dag en nacht opgesloten wordt in een kleine, betonnen ruimte, een bunker met schietgaten.

De Vopo's wachtten de godganse dag, onverbiddelijke uren, en als de zon scheen werd hun oog getroffen door het felle opgloeien van het geelkoper der wilde bloemen. En zelfs als de hemel bewolkt was, de dag tragischer dan alle andere dagen door het lage, onwaarschijnlijk vale licht, gloeide het geel op van de bloeiende rotsplantjes, wortelend in de schrale grond van het niemandsland naast De Muur. Ah, die mannen haatten het leven, ze waren gekooide beesten, ongedurig liepen ze langs de tralies heen en weer. Ze wisten hoe aller ogen op hen gericht waren, op hun mannelijkheid, hun wapens, hun geslacht. Maar meer dan een bleke vlek, hun gelaat, was niet zichtbaar. Iedereen in de stad wist dat zich menselijke wezens, levend, in de toren schuilhielden. In het bezit van machinegeweren. Zelfs als de Vopo's zichzelf of elkaar door het hoofd hadden geschoten en alleen hun roerloze lichamen zich in de toren hadden bevonden, dan nog zou de toren gezinderd hebben van levensdrift, vernietigingsdrift.

Zelfs als bekend was geworden dat alleen hun lijken er nog lagen, zelfs als de stank van ontbindend vlees zich verspreid had over de muur, in oostelijke of westelijke richting, dan nog hadden de mensen, murw gemaakt door het systeem, opgeblikt naar de toren, angstig of haastig, of kapot van verdriet. Maar niet triomfantelijk, want elke vreugdekreet kon worden afgestraft. Een dode wachter blijft een wachter in een rijk waar de inwoners geleerd wordt te gehoorzamen en te knielen.

De mannen in de wachttoren haatten de mensen buiten, ze haatten de rondhollende konijnen, de wilde planten, ja, ze haatten het leven waaraan ze geen deel hadden. Niemand beklom de toren om met uitgestrekte armen en vrolijke uitroepen boven te arriveren. Niemand las ze liefdesgedichten voor uit de dichtbundel In de vorm van een roos van Pier Paolo Pasolini, of nam ze bij de hand en leidde ze door de tentoonstellingsruimte langs de schilderijen van Picasso, niemand zei, ga toch met mij mee naar Parijs, naar de Rue l'Odéon, ik zal u daar op een dineetje

[p. 803]

trakteren bij Le Poisson Bleu.

Ze bevonden zich in hun kooi, beest en jager tegelijk, ze wachtten tot de prooi zich vertoonde.

Ah, ze richtten nauwgezet het geweer, en schoten. Ze kreunden, al hun woedende energie, al hun ingehouden uitzinnige levensdrift, al hun nooit gesuste verlangens tuimelden over elkaar heen, stortten in de afgrond. Ze toonden wie ze waren.

Die Vopo's zijn allemaal ontslagen, van de ene op de andere dag werden ze van hun troon gestoten, moesten ze hun wapens inleveren. Van wachters werden ze gedegradeerd tot wachtenden. Geld, aanzien, een baan, beloftes die misschien nooit ingelost worden. Ze zwerven rond in de stad, richten hun schreden naar het station, waar ze rondhangen met de andere verlorenen en buitenlandse reizigers aanspreken om geld zwart te wisselen. ‘Wechseln, wechseln?’ vragen ze slepend met een soort onderdanigheid in hun stem en hun ogen. Maar als de reiziger zijn hoofd schudt, slaat de onderdanigheid om in boosaardigheid. Dat is Oost-Berlijn. Ik ben ooggetuige.

Op hetzelfde ogenblik waait de wind in Berlijn, golft nauwelijks merkbaar door de bomen, het lijkt wel vrede. O, de stad is vol bomen, overal, overvloedig in het blad, rijk de kruinen, ruisend, een bos, hectaren stad beplant met loofbomen. Berlijn, stad van linden, zangvogels en zwaluwen. Ik wandel onder het bomengewelf door, kijk omhoog en probeer de vogels te ontdekken. Ze fluiten, ze bakenen hun terrein af, ze trekken een grens in het rijk der zangvogels. Als ik naar ze luister, ben ik de vrouw die in een Berlijns hotel voor de eerste keer de man kuste die haar minaar zou worden, haar ogen breken alsof ze sterft, ze sterft van liefde, een moment, niet meer, want niets stopt het leven.

In Berlijn zijn veel zwaluwen. Loop het hotel in dat aan de Friedrichstrasse staat, vraag aan de liftbediende of hij u naar de elfde verdieping wil brengen, betreed een kamer en schuif de vitrages opzij, u ziet de zwaluwen. Die vogels met hun scherpe ogen, ze maken duikvluchten boven de groene zee, de wuivende frisse groene bladeren van de bomen en ze vangen insekten.

Ik heb mijn hotel verlaten en wandel door de straten van Oost-Berlijn, dan zie ik een zigeunerin met twee kinderen. Mijn ademhaling gaat sneller, terwijl ik toch gewaarschuwd ben. Toen ik hier arriveerde is me verteld dat er zigeuners huisden, dat ze arm zijn. Roemeense zigeunerfamilies reizen naar het Westen, waar de welvaart is, bedelend, musicerend. De armsten blijven in Oost-Berlijn ronddolen.

De vrouw zit op het trottoir, ze draagt een slapende baby, de armpjes en beentjes gespreid alsof het vleugeltjes zijn, op haar linkerarm. De zigeunerin houdt haar rechterarm gestrekt voor haar lichaam, de pols gedraaid, zodat de handpalm een kom vormt, ze bedelt. Naast haar ligt een jongetje uitgestrekt, oneindig loom, alsof hij bevangen is door een ziekte. Misschien is hij zeven jaar. Voorbijgangers lopen er vlak langs, het kind rolt over de stenen tegels traag van de ene zij op de andere. Hij kijkt niet naar ze. De inwoners van Oost-Berlijn zijn niet rijk, minder welvarend dan aan de westkant van de stad, maar ze zijn veel rijker dan de zigeuners aan wie ze de pest hebben. Hooghartig lopen ze voorbij zonder te letten op de wanhopige

[p. 804]

ogen van de vrouw. Ik houd mijn tranen in, waarom zou ik huilen, waarom zo sentimenteel, misschien zijn haar kinderen niet ziek. Berlijners hebben me verteld, hun hardvochtig oordeel vellend, dat zigeuners altijd liegen. Toch leg ik een muntstuk in haar handpalm, zoals ik overal op de wereld doe waar zigeuners mijn pad kruisen. Ik denk dat ik haar herken, ik knik haar toe, maar ze weigert me aan te kijken. Zo langzaam mogelijk trek ik mijn hand terug. Wij kennen elkaar, wij hebben elkaar eerder ontmoet, vorig jaar met Kerstmis in Moskou, toen was uw kind nog niet ziek, toen hebben we met elkaar gepraat, elkaar toegelachen, wil ik zeggen. Maar ik zwijg in mijn verwarring. Het is natuurlijk een andere vrouw. Ik schreef over een zigeunerin in de gedichtencyclus Kerstmis in Moskou, over haar kind van zeven dat al rookt, zoals alle zigeuners, om de honger te verdrijven. Ik verlang naar mijn eigen kind, de jongste, niet veel ouder dan het zigeunerjongetje. Ik denk aan het lot dat hem in mijn armen legde. Ik zie hem voor me, vurig, driftig, boos omdat ik op reis ging zonder hem. Niets stopt het leven, het leven wil vluchten, maar de herinneringen dringen zich op, ze zijn als de zwaluwen en omdat de zwaluwen niet willen sterven van honger jagen ze op insekten.

Aan het einde van de dag reis ik van Oostnaar West-Berlijn, in de hoop me te ontdoen van het drukkende gevoel dat me aan de oostkant blijft beheersen. In de tuin van restaurant Einsten gebruik ik een maaltijd van exotische paddestoelen en lamsvlees. De ober die me bedient, lijkt zo sprekend op mijn middelste zoon dat ik pijn voel van heimwee. Het is de lijn van de hals, de vorm van het achterhoofd, de rechthoek die de schouders vormen met de nek, de welving van de wenkbrauwen, de vrijgevochten manier van bewegen. Ofschoon deze zoon bijna een man is, wijkt de onbezonnen jeugdigheid waarmee hij mij liefheeft nog niet van hem. Toch wil hij zich ontworstelen aan de kleine jongen in hem die een toegewijde zoon is. Morgen ga ik terug, beloof ik mezelf, naar huis, weg uit deze schizofrene stad, overmorgen heb ik alle gedachten aan oorlogen, machtstrijd en onderdrukking uitgebannen. ‘Auf wiederschen,’ zeg ik tegen de ober die als een schildknaap naast mij staat. Wij glimlachen naar elkaar in het halfduister van de tuin waar slechts enkele fruitbomen groeien. Honderd meter verwijderd van dit exclusieve restaurant tippelen prostituées met blond, krullend haar. Ze zien eruit als onschuldige plattelandsmeisjes in hun jurkjes met ruches aan de rok. Misschien komen ze uit de povere ddr-dorpen rondom Berlijn. Reizen ze, sinds de Muur afgebrokkeld is en de wachttorens verlaten werden door de Vopo's, met de U-Bahn naar West-Berlijn, aangemoedigd door een verward verlangen naar vrijheid en welvaart. Ze wachten op de stoeprand naast een langgerekte, pronkend brede boulevard afgezet met bomen die tot aan de hemel groeien.