De Gids. Jaargang 156

[p. 795]

Wiel Kusters
Duits is anders
Iets over Kloos' ‘Knabenklagen’

In het door Harry G.M. Prick samengestelde Zelfportret van Willem Kloos, verschenen in de reeks Privé-domein van uitgeverij De Arbeiderspers (1986), kunnen we lezen hoe de zichzelf als dichter ontdekkende zeventienjarige scholier in 1877 tot zijn eigen grote verbazing ‘want in de Duitse taal, onderdoor het zo aandachtig-mogelijk luisteren naar de leraar in de klas plotseling vier-regelige coupletten op het papier [begon te] brengen over Leven en Dood. Het geval had zich nl. kort geleden voorgedaan, dat een schoolgenoot van me gestorven was, met wie ik als goed vriend omging’. Deze schoolvriend, Jan Beckering, had zich op een avond in het Spaarne te Haarlem verdronken. Kloos: ‘[...] ik zie nog duidelijk vóór me hoe de dominé aan het graf stond en zijn arm van tijd tot tijd in de hoogte stekend, klaagde over “het jongere geslacht”, hoe dat zo heel anders als alle vroeger bestaande dreigde te worden, daar het - dit was blijkbaar een niet zozeer kiese toespeling op de wijze van dit sterven - “om God gaf noch zijn gebod” (er stonden ook een tamelijk groot aantal medescholieren om het graf). Diep-in verontwaardigd, maar natuurlijk uiterlijk-rustig zette ik mij daarna weer op de spoor naar Amsterdam, en thuis gekomen, kwamen er 's avonds opeens Duitse verzen van mij op 't papier, mijn eerste in die taal, en ook de eerste waarachtig-ernstig-gemeende poëzie, die ik schreef. En ook in de volgende dagen [en kennelijk dus ook op school - W.K.] ging dat zo bij mij voort, tot ik er in het geheel een twintigtal bij elkaar had. [...] ik gooide in de vreemde taal eenvoudig uit, wat ik dacht over de beide Mysteriën van het Leven en de Dood’ (Zelfportret, p. 83-85).

Kloos was zich, zoals hij elders aangaf, in die dagen volstrekt niet ervan bewust het Duits goed te kunnen hanteren en noemde het schrijven van deze gedichten ‘absoluut spontaan-weg in een andere taal’ een zonderling psychisch geval. (Zelfportret, p. 301)

Daartoe uitgenodigd, heb ik op 27 november 1992 in Aken, ter gelegenheid van het vijfentwintigjarig bestaan van het Nederlands Lectoraat aan de rwth, in het Duits en onder de titel ‘Ein sprachliches Zweiländerspiel’, een kleine voordracht gehouden over Duits-Nederlandse, respectievelijk Nederlands-Duitse literaire betrekkingen en daarin ook iets gezegd over de ‘Duitse’ sonnetten van Willem Kloos. Hoe kwam deze jonge dichter ertoe zijn ‘Knabenklagen’ in het Duits te schrijven?

War es die (erotische) Atmosphäre Platens, die es ihm angetan hatte? Eine Tonart, die ihm gefiel und die er in der niederländischen Lyrik nie gehört hatte? Zweifellos war das der Fall. Aber vielleicht darf ich hier noch etwas Spekulatives hinzufügen.

Die Annäherung an die andere Sprache, so wie Kloos sie damals vollzogen hat, hat für ihn wahrscheinlich auch an sich - also ohne die Erinnerung an Platens Sonette - eine (homo)erotische Dimension gehabt. Der Freund, der Andere und die andere Sprache; der Wahlverwandte und die nahe Ferne oder ferne Nähe des Deutschen. Als Kloos sich ohne darüber nachzudenken ‘entschloss’ seine Sonette in deutsch zu schreiben, näherte er sich psychologisch weitgehend dem Wesen des Anderen, in dem er Gleiches vermutete.

[p. 796]

Het eerste sonnet luidt aldus - ik citeer uit de door Harry G.M. Prick in 1981 bij Sub Signo Libelli gepubliceerde editie van de Knabenklagen^1.:

Wenn ich mich still auf deinen Wellen wiege,
Die kehren wie die Blumen eines Kranzes,
Da scheint's, ob wieder nun ein wahrhaft Ganzes
Dem Meere deiner Melodien entstiege;

Da ist es, ob ein Engel sanft mit trüge
Durch alle Wirbel des Planeten-tanzes.
Bis sich das Auge, müde dieses Glanzes,
In Träumen schlieszt, und ich verzaubert liege.

Es mögen Weis'ren deine Leerheit schelten,
Und all mein Thun als eitles Spiel verhöhnen,
Da sie durch Lehren längst die Welt erhellten, -

Doch wem die Seele klingt vor süszen Tönen,
Und holde Musen mehr als Menschen gelten,
Der schaut in dir den Abglanz alles Schönen.

Er schuilt in dit sonnet één kleine grammatical onjuistheid: ‘Weis'ren’ in de negende regel moet worden gelezen als ‘Weis're’.^2. Maar dat is niet waar het mij om gaat. Ik denk dat er, gelet op de verhouding tussen het Nederlands en het Duits, in het eerste terzet iets bijzonder aardigs te zien valt. Het woord ‘Leerheit’ (leegheid), inhoudelijk gekoppeld aan ‘eitles Spiel’, moet bij de dichter nu juist het Nederlandse woord ‘leer’ (onderrichting) hebben opgeroepen, dat even later dan ook als het Duitse ‘Lehren’ (meervoudsvorm van ‘Lehre’) op het papier verschijnt. Met andere woorden: het woordspel ‘Leerheit’ - ‘Lehren’, gebaseerd op een semantische tegenstelling die door klankverwantschap overbrugd wordt, is gebaseerd op een impliciet gebleven Nederlands ‘hypogram’: het woord ‘leer’. ‘Leerheit’ roept ‘leer’ op, en vervolgens ‘Lehre’.

Tot slot nog een opmerking over het dichterlijke niveau van de ‘Knabenklagen’. Toen ik ze de dichter Oskar Pastior te lezen gaf, haalde hij er onder andere de regel ‘An Dir, an Dir hab' ich mich aufgerungen’ uit (‘An Platen’) en noemde dat ‘schon sprachschöpferisch’.

1. Men vindt de gedichten ook in de door Hubert Michaël samengestelde bloemlezing uit Kloos' oeuvre: Willem Kloos (1859-1938): zijn jeugd, zijn leven, Den Haag 1965, p. 112-127.

2. Zo spreekt het zesde sonnet in de editie-Prick, ‘Rechtfertigung’, van ‘vor der Welt zu treten’ - wat ‘vor die Welt’ zou moeten zijn, terwijl ‘unterfangen’ als ‘unterfange’ moet worden gelezen.