De Gids. Jaargang 156

[p. 787]

H.B.G. Casimir
Duits als taal van wetenschap

Toen ik in 1926 mijn studie wiskunde en fysica aan de Leidse universiteit was begonnen, kwam ik er al spoedig achter dat ik op het gebied van de wiskunde maar weinig en op het gebied van de nieuwere fysica bijna helemaal niets kon leren wanneer ik me zou beperken tot de Nederlandse literatuur. Destijds was het Duits de toonaangevende taal. De ingrijpende veranderingen van het fysische wereldbeeld die zich toen voltrokken of kort voordien voltrokken hadden - quantummechanica en relativiteitstheorie - vonden voor het grootste deel hun oorsprong in het Duitse taalgebied. En er bestond een grote hoeveelheid hand- en leerboeken, waarvan er vele tegenwoordig nog als klassiek worden beschouwd. Relativiteitstheorie - en de bijbehorende wiskunde - kon men leren uit Hermann Weyls Raum, Zeit, Materie of uit Wolfgang Paulis artikel in de Enzyklopädie der Mathematischen Wissenschaften. Weyls Gruppentheorie und Quantenmechanik verscheen aan het begin van mijn derde studiejaar en was een tijdlang mijn bijbel.

Er waren beroemde, zich steeds vernieuwende boeken, bijvoorbeeld de Kohlrausch, de Müller-Pouillet, Sommerfelds atoombouw en spectraallijnen, Plancks thermodynamica. Vanaf 1926 verschenen de vierentwintig delen van het grote handboek der fysica (van het zogenaamde ‘Blauwe handboek’). De in 1933 verschenen tweede druk van deel xxiv bevat onder andere bijdragen van Pauli en van Bethe, die de toenmalige quantummechanica schitterend samenvatten.

Ook in het internationale verkeer van de fysici speelde Duits een hoofdrol. Amerikanen en Engelsen deden hun best Duits op zijn minst te kunnen verstaan. Göttingen leek wel een Mekka voor fysici en wiskundigen uit alle landen van de wereld. Ook in Bohrs ‘bedevaartcentrum’ in Kopenhagen werd voornamelijk Duits gesproken.

Dit alles veranderde echter bijna als bij bliksemslag in het jaar 1933. Door de emigratie tijdens de Hitler-tijd werd de fysica in Engeland en in de Verenigde Staten gestimuleerd. In de buurlanden van Duitsland leidde de politieke situatie ertoe dat veel wetenschapsbeoefenaren er de voorkeur aan gaven in het Engels te publiceren.

Zonder het nationaal-socialisme zou dat niet zo snel zijn gegaan, maar een zekere terugval van de Duitse hegemonie zou desondanks wellicht toch plaatsgevonden kunnen hebben. Afgezien van de fundamentele studies van Dirac was de bijdrage van Engeland en Amerika aan de quantummechanica betrekkelijk gering, maar de jaren dertig waren vooral het decennium van de kernfysica, en daarin was de school van Rutherford al lang toonaangevend geweest, terwijl de ontwikkeling van grote versnellers de Amerikanen op het lijf geschreven stond.

Tijdens de naoorlogse tijd heeft de Duitse wetenschap en vooral de Duitse fysica zich weliswaar verregaand hersteld, maar Engels is de toonaangevende taal geworden. Dat is waarschijnlijk niet meer te veranderen. Ook vind ik het zinloos me af te vragen of de Engelse taal superieur is aan de Duitse. Men kan goed of slecht Engels schrijven en spreken, evenals goed of slecht Duits.

[p. 788]

Wat volgt hieruit? Een Duitse fysicus moet in ieder geval Engelse publikaties op zijn vakgebied zonder problemen kunnen lezen. Dat is een minimum, maar het is gewenst dat hij het Engels ook actief enigszins beheerst.

Betekent dit dat men van Duits als taal van wetenschap moet afzien? Nee! Dat zou jammer zijn van de bestaande omvangrijke wetenschappelijke literatuur en de in de loop van minstens twee eeuwen zorgvuldig ontwikkelde terminologie. Het zou ook de creativiteit nadelig kunnen beïnvloeden. Weliswaar zijn er fysici - en niet de slechtsten - die beweren over hun problemen na te denken, zonder op enigerlei wijze gebruik te maken van een taal. Maar in de eerste plaats betwijfel ik of dat werkelijk zo is en of niet altijd, wellicht verscholen op de achtergrond, desondanks de taal een rol speelt, en in de tweede plaats vormen zij die zo denken waarschijnlijk een kleine minderheid. Over het algemeen kan men waarschijnlijk zeggen: ‘Men denkt wat men formuleren kan,’ en formuleren doet men dat het beste in zijn moedertaal.

Het aantal Duitstaligen is geenszins klein, en het valt te hopen dat als gevolg van een verdere politieke ontspanning steeds meer studenten en onderzoekers uit de buurlanden voor kortere of langere tijd naar Duitsland zullen gaan. Dan zal Duits, althans in Midden-Europa, weer enigszins zijn oude rol kunnen spelen.

Als inwoner van een klein land met een eigen taal ben ik bijna jaloers op de mogelijkheden die voor het Duits als taal van wetenschap zijn weggelegd.