De Gids. Jaargang 156

[p. 784]

Michael Krüger
Er heerst weer oorlog

‘Na een oppervlakkige blik op de samenleving zou men gemakkelijk en met plezier tot het inzicht kunnen komen dat het tijdperk van de sukkels is aangebroken.’
Edward Conze, Boeddhistisch denken

De Bondsrepubliek is in beweging gekomen. Er heerst weer oorlog. Wat in deze eeuw van oorlogen niemand meer had verwacht, is ingetreden. Nog zijn niet alle delen van de bevolking in een oorlogstoestand, maar er wordt rekening mee gehouden dat de bacil van het gevecht zich al over het hele oppervlak van de republiek heeft verbreid. Ook is nog onduidelijk wie tegen wie vecht, omdat de uniformen op elkaar lijken, en geenszins is zeker of principieel voor of tegen iets gevochten wordt. En om de verwarring compleet te maken vechten enkele formaties in de oostelijke delen tegen iets wat ze in de westelijke delen verdedigen. Terwijl de bondspresident in een wijdverbreid interview de politici van gebrek aan eetlust heeft beticht, heeft de straat zich aaneengesloten. Het volk staat, zij het ook verdeeld, maar niemand weet precies voor wie en achter wie het staat. Sommigen staan slechts voor zichzelf, anderen voor anderen. Inmiddels zijn er gevechten uitgebroken over de vraag aan wie het volk, zo dat al bestaat, toebehoort. Volk ja, zeggen de elites, maar gepeupel nee. Aan wie behoort echter het gepeupel toe, zo niet het volk?

Jarenlang heeft men ons wijsgemaakt dat we eindelijk het einde van de geschiedenis hadden bereikt, het domein van het vrolijke compromis hadden betreden. Iedereen moet mogen zeggen wat hij denkt, ook als hij niets te zeggen heeft en niet heeft nagedacht, vooral op de televisie. De voorbereidingen van de veranderingen van het parlement in een talk-showronde waren in volle gang, toen de berichten over felle discussies binnenkwamen. Wat te doen? Het leger kon niet ingezet worden, omdat dit zich in een gevechtsactie met zichzelf bevond en onmisbaar was: delen van het leger wilden in andere landen voor de vrede vechten, maar andere eenheden staken daar met grof geschut een stokje voor.

De legerexperts verkeren nog in twijfel hoe de heersende oorlog benoemd dient te worden, want helaas gaat het niet om een beperkte klassieke burgeroorlog met twee ruziënde partijen die op elkaar lostimmeren in naam van hun eigen waarheid. Het gaat ook niet om kwesties van een rechtvaardige heerschappij, van het beste systeem en van de werkelijke vrede. Het gaat veeleer om gevechtsvormen die in de tegenwoordig populaire en graag gelezen boeken over de theorie en geschiedenis van de oorlog - van Clausewitz tot C. Schmitt, om alleen de bestsellers te noemen - niet worden vermeld.

Waar communicatie was, vooral tele-communicatie, moeten nu weer de wapens spreken, zo doet acht jaar voor de eeuwwisseling de situatie zich aan de oorlogsverslaggevers voor. Omdat de economische oorlogen, de maatschappelijke slachtpartijen en mediagevechten, om slechts enkele controverses te noemen, reeds op een andere plaats uitvoerig op hun waarde werden geschat, zullen we ons bezighouden met de gevechten tussen intellectuelen die de legerexperts het meeste hoofdbrekens bezorgen. Op dit gebied vecht intus-

[p. 785]

sen iedereen tegen iedereen en alles. De veronderstelling dat deze archaïsche vorm van strijd in de loop van de maatschappelijke evolutie zou hebben plaatsgemaakt voor een vreedzame communicatie, is een misvatting met verstrekkende gevolgen gebleken. Juist de uitzonderlijk brute gewelddadigheden bij de jongste communicatieprocessen, die in naam van de juiste samenlevingstheorie gevoerd werden, zouden diegenen te denken moeten geven die een welwillende conversatie-ethiek hebben begunstigd.

Interessant en afwijkend van vroegere oorlogen is bijvoorbeeld de wisselende kampvorming. Een jaar geleden ongeveer rende een linkse meerderheid eensklaps over naar het rechtse kamp, trok de uniformen van die mensen aan die wonderwel pasten, en maakte gebruik van hun oplossingen, zodat de rechtsen onzeker waren waar de vijand stond en daarom ter versterking van de eigen gevechtskracht een versterking van de linksen eiste. Enkele rechtsen daarentegen kruisten de laatste linkse linies om hoe dan ook een frontverloop te markeren, zodat de linksen zich naar hen moesten omdraaien en plotseling met hun rug naar de vijand stonden. De meerderheid van de schrijvers daarentegen, zojuist nog tegen de autoriteit, de staat, verbarrikadeerde zich in het parlement om zich met de linkse rechtsen en de liberale linksen tegen het volk in het Oosten en tegen het gepeupel in het Westen te verdedigen, en omgekeerd. Soortgelijke irritaties leidden ertoe dat sommige intellectuelen bij gebrek aan eenduidige, gemakkelijk te identificeren vijanden zichzelf tot vijand uitriepen. Zo werden op de marktpleinen van Zuidduitse universiteitssteden professoren in de wijsbegeerte gadegeslagen terwijl ze in levenden lijve stukjesgewijs de geschiedsfilosofie uit de ribben sneden die daar sinds de jaren zestig als een kwaadaardig gezwel woekerde. En in de nabijheid van de Jungfernstieg (in Hamburg) wordt aan oorlogstoeristen uit armere gebieden een bloedplas getoond die een schrijver bij de uitbanning van utopisch gedachtegoed uit zijn hoofd heeft veroorzaakt, onder luid applaus van de redacteuren van enkele tijdschriften die uit de open ramen van hun redactie ‘Ik geef je je vet’, ‘Maak je af’ geroepen moeten hebben. De schrijver, leeg in zijn kop, is nu oorlogsverslaggever geworden. Het zou lichtvaardig zijn om deze vormen van de zogenaamde auto-oorlog als zelfverminkingen van klassieke aard toe te schrijven aan de psychopathologie van intellectuelen, zoals deze nog in de jaren zestig werd gedoceerd. Wie eenmaal heeft meegemaakt hoe onder de huidige omstandigheden bloeddorstig de eigen kop of tenminste de eigen geschiedenis wordt opgeëist, die kan niet meer aan de bakerpraatjes van de psychologie, aan ik-zwakte en in verkeerde banen geleide moederbinding denken. Hier breekt zich iets baan wat alleen nog in de categorieën van de oorlog zinvol beschreven kan worden. ‘Ik ben niet meer ik’, met die kreet brak onlangs een na drie gast-semesters in Parijs teruggekeerde Berlijnse socioloog zijn eigen reputatie, vernielde stelselmatig alles waaruit hij tot dusver had bestaan, stopte het, omdat het niet veel was, in een colablik en moest door de familie onder het oorlogszuchtig gejoel van de studenten naar het gekkengesticht gebracht worden, omdat zijn pensioen op het spel stond.

Veelvuldig aan te treffen in de laatste tijd zijn ook schriftelijk naar voren gebrachte oorlogsverklaringen aan het eigen ik of aan het eigen werk, waarbij opvalt dat niet alleen zoals vroeger aan de jeugdgeschriften, maar ook aan teksten uit het jongste verleden de oorlog wordt verklaard. Zo circuleerde het geval van een politicoloog uit Bochum door de oorlogspers, die zichzelf niet wilde vergeven in zijn werk het begrip natie overeenkomstig zijn betekenis bediscussieerd te hebben. Of het tot een open discussie gekomen is, is niet bekend. De foto in de krant liet in ieder geval iemand zien die voor zijn falen bereid was tot de laatste bloeddruppel te vechten. Zijn zulke moderne incarnaties van middeleeuws geselaars- en flagellantendom nog incidenten die het maatschappelijk geheel verregaand koud laten - ziet men eens af van de verlelijking van het

[p. 786]

straatbeeld door de veelvoudig geblesseerden -, dan bevinden zich in het hier beschreven milieu ook gevechtsvormen die niet op een traditie kunnen terugkijken. Zwaartepunten van oorlogszuchtige discussies zijn eigenaardig genoeg de kerkhoven geworden waarop de ‘graflegging van de intellectueel’ gecelebreerd wordt. Het begint ermee dat een intellectueel die zich nog in een beste gezondheid verheugt, met veel ophef symbolisch ten grave wordt gedragen, waarbij dag en uur van de ‘begrafenis’ in de oorlogspers zijn aangekondigd. Er volgt op een zwaar beledigende manier de voorlezing van de teksten van de dood verklaarde, aansluitend zijn er zogenaamde mondoorlogen van de verschillende aanwezige partijen die meestal eindigen in een luid geschreeuw, daarna beginnen vanuit het graf de grafgevechten, die door maximaal vier omroepen mogen worden uitgezonden. - Opmerkelijk is ook het opduiken van paramilitaire formaties. Terwijl in Frankfurt plotseling de in ieder opzicht onberispelijke auteur Altenheim een bewapende troep gevormd heeft die agressief tegen alle schrijvers die schrijven kunnen te velde trekt, heeft zich in het Keulse voorstadje Marienburg een explosieve groep rond ‘generaal’ Mechow gevormd, die iedereen die de naam van de Zuidwestduitse filosoof Heidegger in de mond neemt, onverbiddelijk achtervolgt.

Het is hier niet de plaats om nog meer voorbeelden uit onze rijke collectie bekend te maken. Dat laten we graag over aan de overlevende historici, die ooit de Duits-Duitse schermutselingen na de hereniging, de schoten uit kanonnen op mussen, de icings en de geschiedenis van de collaboratie zullen schrijven. Of de waarheid ooit op tafel komt, is onzeker. Anderzijds stelt men zich, in de woorden van professor Bolz (Buch-Markt 8/92) hoe dan ook ‘bloot aan de verdenking van onoprechtheid als men nog het begrip waarheid gebruikt’.

Hebben wij inderdaad van buitenaf een vijand nodig die ons van onszelf en onze oorlogsspelletjes afhoudt? Zijn wij inderdaad zo leeghoofdig dat de voornaamste zorg van de intellectuelen de functie van de intellectuelen betreft? Zijn de weerzinwekkende slagpartijen om iedere gek geworden blaaskaak belangrijker dan de kunst, de filosofie, de geschiedenis? Zijn wij door de televisie al zo afgestompt dat wij de argumentatievormen van dit medium als verplichtend aanvaarden? Misschien heeft de hiervoor geciteerde Norbert Bolz wel gelijk dat ‘de oud-Europese cultuur de geheime, de verborgen discipline van de eenentwintigste eeuw wordt’, terwijl in de zogenaamde publieke media de leeghoofden razen. Om deze cultuur te redden zijn geen commandotroepen en geen knokploegen nodig, geen helden en geen martelaren. Er zijn ideeën en fantasie nodig. Iedereen die alles nog op één rij heeft, weet dat een Derde Wereldoorlog mogelijk geworden is die, zoals in Joegoslavië, de oude kennis zal verwoesten. Maar het grootste deel van de Westeuropese intellectuelen en schrijvers bespuit elkaar in een beschermd reservaat met waterpistolen. Wij zijn benieuwd of en hoe de komende ontwikkeling ons denken en handelen veranderen zal.

Een kaars in de hand zal in ieder geval niet voldoende zijn om ons culturele zelfbegrip te formuleren.