De Gids. Jaargang 156

[p. 779]

[Nummer 10]

Koos van Weringh
De tekenen des tijds
Over de ‘Zeitzeichen’ van Hans-Georg Rauch

Sociaal-politieke gebeurtenissen en ontwikkelingen in Duitsland zijn, zoals voor de hand ligt, veelvuldig onderwerp van politieke satire, in gesproken, geschreven en getekende vorm. En dat niet slechts in het Duitsland kritisch-gezinde buitenland, ook in Duitsland zelf. De meeste kranten beschikken over een tekenaar die de actualiteit van de dag met zijn - in een enkel geval: haar - tekenstift volgt. Op het gebied van de politieke karikatuur heeft Duitsland trouwens een rijke traditie. Ik noem hier de jaargangen van het weekblad Simplicissimus van 1896-1914, die tot de hoogtepunten moeten worden gerekend.

Het in kort bestek geven van een overzicht van de politieke karikatuur in Duitsland moet een willekeurig karakter dragen. Boeken met karikaturen, waarin de ontwikkelingen in de Duitse politiek worden samengevat, zijn zelden representatief en veelal zelfs geschiedvervalsend. Dat laatste kan bijvoorbeeld worden gezegd van het door Hans Dollinger en Walther Keim uitgegeven boek Das waren Zeiten... Achtzehn Karikaturisten sehen vierzig Jahre Bundesrepublik (München 1989). Belangrijke thema's die de gemoederen in de Duitse politiek bezighielden, zoals de ‘Notstandsgesetze’ van 1968, komen in het geheel niet voor en een reeks van prominente tekenaars wordt geen vermelding waardig gekeurd. Dit boek met tekeningen geeft een volslagen vertekend beeld van veertig jaar Bondsrepubliek Duitsland. Dat geldt in zekere zin ook voor het door Wolfgang Marienfeld samengestelde boek Die Geschichte des Deutschlandproblems in der politischen Karikatur (Hameln 1990). Als verzachtende omstandigheid kan worden aangevoerd dat het in feite onmogelijk is alles in ogenschouw te nemen wat op dit gebied het licht ziet - wie kan alle verschijnende kranten inkijken? -, maar het hoeft nog niet te betekenen dat de samensteller aan een oog blind moet zijn, meestal het linker.

De meeste karikaturen gaan over de politiek van de dag. Helmut Kohl maakt een ongelukkige opmerking - dat komt bij deze kanselier nogal eens voor - en een dag later staan in de kranten al of niet komische tekeningen die de uitspraak proberen te relativeren of om te draaien. Het klinkt enigszins geringschattend, maar het betreft hier ‘dagjes-karikatuur’. Dat is in Duitsland zo, maar ook in Nederland, Engeland en elk land waar aan karikatuur gedaan wordt. Zonder het concrete voorval te kennen is een tekening van Plantu op de voorpagina van Le Monde nauwelijks te begrijpen. En die van Opland op pagina drie van de Volkskrant evenmin. Dagjes-karikatuur is echter niet geringschattend bedoeld, integendeel. In de dagelijkse politiek wordt zoveel onzin verkocht, halfwaarheid voorgespiegeld en onwaarheid gesproken dat er gelukkig tekenaars zijn die een en ander doorprikken, aan de kaak stellen en desnoods in de grond boren. En dat gebeurt op grote schaal. Niet dat het veel helpt, zoals de praktijk leert, maar het moet gebeuren, anders raken we nog verder van huis.

Een tekenaar die een andere opvatting over zijn vak heeft, is Hans-Georg Rauch, Duitser, geboren in 1939 in Berlijn. In en buiten zijn land geniet hij al jaren grote bekendheid, door tentoonstellingen en door zijn boeken. Het in

[p. 780]

1974 verschenen Die schweigende Mehrheit kwam ook in Frankrijk en de Verenigde Staten uit. En hij was een van de vijf tekenaars op de tentoonstelling van Politieke prenten in de Nieuwe Kerk te Amsterdam, die van 10 tot en met 29 mei 1984 gehouden werd. Het thema was: Europa quo vadis?

Inmiddels heeft hij een omvangrijk oeuvre op zijn naam staan. Dat bespreek ik hier niet. Ik wil het slechts hebben over een onderdeel daarvan en wel de rubriek Zeitzeichen in Die Zeit. In het eerste nummer van 1982 stond de eerste tekening in dit gerenommeerde weekblad - en sindsdien staat hij er elke week in. In de loop der jaren verschenen twee bundels met een selectie uit de rubriek: Zeitzeichen (1983) en Neue Zeitzeichen (1989).

Rauch is een tekenaar die er weinig behoefte aan heeft de politiek van de dag op papier te krijgen. In zijn rubriek komen zelden herkenbare politici voort. De aanblik van Helmut Kohl blijft de lezer bespaard. Bij Rauch gaat het om meer en om iets anders. In 1983 beschouwde Gerda Meijerink de bundel Zeitzeichen als een van de beste boeken van dat jaar, evenals de twee delen van Kritik der zynischen Vernunft van de filosoof Peter Sloterdijk. Zij

Weiter so, Deutschland!

heeft het over ‘de grandioze kwaliteit van de tekeningen’ en merkt dan het volgende op: ‘Wat Rauch tekent is wat Sloterdijk beschrijft: het cynisme van de macht en de machteloosheid van de massa. En soms een enkeling die daaraan probeert te ontsnappen. Maar of het lukt?’ In dat jaar behoorde ook voor mij deze bundel tot de beste boeken. Rauch, zo liet ik de lezers van Vrij Nederland weten, is een tekenaar die niet alleen een diep inzicht heeft in menselijke en sociaal-politieke verhoudingen, maar ook over het artistieke vermogen beschikt dat met een verbluffende helderheid uit te beelden (Vrij Nederland, 24 december 1983).

De tekeningen van Rauch zijn te beschouwen als filosofische reflecties over het menselijk bestaan en de inrichting van maatschappij en staat. En, tenslotte is Rauch een Duitser, over de geschiedenis van zijn land. Laat ik met dat laatste beginnen. Vele tekeningen gaan over het tijdperk van het nationaal-socialisme, niet als historische verschijningsvorm, maar als een politiek stelsel dat tot in deze tijd voor sommigen aantrekkelijk gebleven is. Ter gelegenheid van het feit dat het in mei 1983 een halve eeuw geleden was dat in Berlijn de eerste boeken in vlammen opgingen, kwam hij met

[p. 781]

een tekening die hij noemde: De dag van het niet verbrande boek. De lezer kijkt tegen een grote hoop exemplaren van Adolf Hitlers Mein Kampf aan. De praktijk van heden wordt in verband gebracht met het gedachtengoed van destijds. De voedingsbodem voor discriminatie en rassenhaat is gebleven. De gewelddadige vijandigheden tegen Turken en andere buitenlanders vinden hun neerslag in tekeningen van skinheads die aan een hakenkruistumor lijden.

Maar de tekenaar laat het daar niet bij. De relschoppers kunnen hun verwoestende werk doen door de onverschilligheid en de onbeweeglijkheid van de grote meerderheid van de bevolking. Weiter so, Deutschland! heet de tekening die op 25 oktober 1991 in Die Zeit stond. De handen van de brave burger zijn gemoedelijk in elkaar geschoven, terwijl op een van de duimen een buitenlander in elkaar geknuppeld wordt. Het een is er niet zonder het ander. De zwijgende meerderheid gedoogt het gedrag van een kleine, maar gewelddadige minderheid, juist door de bewering dat het hier om enkele, brandbommen gooiende relschoppers

Nicht integrationsfähig

gaat, warhoofden die zich buiten de geordende samenleving bevinden. De samenhang tussen het een en het ander heb ik zelden zo sterk tot uitdrukking gebracht gezien.

In zijn Réflexions sur la question juive heeft Sartre erop gewezen dat het bij het antisemitisme in eerste instantie gaat om het probleem van de antisemiet en niet om dat van de joden. In talrijke sociaal-wetenschappelijke onderzoeken is die gedachte bevestigd. De buitenlandse werknemers in Duitsland zijn niet het eigenlijke probleem, maar de Duitse die problemen hebben met buitenlandse werknemers. Rauch heeft dat in een tekening weergegeven die ik als geniaal zou willen omschrijven. In een tram zitten en staan zestien, in een krant lezende figuren die allen identiek getekend zijn: hoedje op, maar zonder ogen. Ze drukken in het geheel niets uit, omdat het hier niet om mensen gaat, maar om uniforme, niet sprekende poppen, kortom, de bekrompen kleinburger, die zich met de tram laat vervoeren. Tussen hen in zit één mens, met droevig-kijkende ogen, de handen in zijn schoot gevouwen, een

[p. 782]

mens van vlees en bloed, maar bedroefd. Nicht integrationsfähig noemt de tekenaar zijn prent. Het gaat hier niet slechts om buitenlandse werknemers in Duitsland; deze tekening staat model voor alle minderheden die door al of niet zwijgende meerderheden beoordeeld worden of met vijandigheid bejegend, in welke vorm dan ook. Die eenzame, droevige man in de tram kan ook een gedetineerde zijn, of een homoseksueel.

Over een tram gesproken. Rauch laat het niet bij het laten zien van de werkelijke maatschappelijke verhoudingen, hij grijpt ook daadwerkelijk in als hij geconfronteerd wordt met vormen van discriminatie. In Hamburg wilde hij met een tram mee die op het punt stond te vertrekken. De bestuurder zag hem in looppas aankomen en deed de deuren open. Vlak achter Rauch liep een zwarte jongeman, ook in looppas. Maar de bestuurder sloot de deur toen Rauch binnen was. Daarop zei hij: ‘U moet ook die man meenemen.’ De bestuurder reageerde niet en Rauch pakte hem bij de schouder. De tram reed nog steeds niet. Er ontstond een luidruchtig heen en weer-gepraat, waar ook andere passagiers zich mee gingen bemoeien. Het tramverkeer in het centrum van Hamburg was inmiddels stil komen te liggen, omdat die ene tram bleef staan. De

Die Nase voll

politie kwam eraan te pas en Rauch beklaagde zich over de door hem waargenomen discriminatie.

In de buurt waar hij woont, in het Noorden van Duitsland, zijn vele Koerden ondergebracht, in afwachting van de beslissing of zij als asielzoeker worden erkend - of niet. Rauch en zijn vrouw staan enkele gezinnen met raad en daad terzijde. Toen een Koerdische vrouw voor een bevalling naar het ziekenhuis moest, bleek juist die nacht een Turkse arts dienst te hebben, een man die overigens al jaren in Duitsland werkt. De vrouw wilde niet dat een Turk de ingreep zou verrichten. Maar Rauch praatte op het echtpaar in en maakte hun duidelijk dat Koerden en Turken, die beiden hun toevlucht in Duitsland gezocht hebben, hun onderlinge vetes daar niet moeten voortzetten. De tekenaar heeft ook meegedaan aan de blokkade bij Mutlangen, waar de Amerikaanse kruisraketten gestationeerd waren. En in woord en tekening ageerde hij tegen de volkstellingsplannen. Hij voegt de daad bij de fraai getekende lijnen.

Wie die tekeningen uit tien jaren doorkijkt, komt niet tot de gevolgtrekking dat Rauch een cynicus is die elk geloof in een betere toekomst verloren heeft. Hij loopt weliswaar niet over

[p. 783]

van hoop, maar een zeker geloof in de menselijke evolutie is nog aanwezig, al moet daarbij aan een hele lange periode worden gedacht, zeker honderden jaren. Een voorwaarde daarvoor is inzicht in wat er gebeurt. En dat probeert hij met zijn tekeningen, het gaat om ‘neue Denkanstösse’. Ik noem als voorbeeld de tekening Die Nase voll, die op 16 augustus 1991 in Die Zeit stond. Duizenden vreemdelingen overspoelen de laatste jaren Duitsland. Wij zijn geneigd, aldus Rauch, de opmerking te maken dat het land vol is en er geen mens meer bij kan, maar daarmee wordt dan bedoeld dat wij er genoeg van hebben, wij willen al die buitenlanders niet meer zien en beginnen hen agressief te bejegenen - en erger. Ieder mens kan van zichzelf weten dat hij agressief is. Een fascist, zei de tekenaar eens, is iemand die in ons allen leeft en dat moeten we weten om hem te kunnen beheersen. Het leven kan niet zonder orde, maar iemand die zijn principes daarover aan een ander probeert

Tumore

op te dringen, dat is een fascist. Soms is die gemakkelijk te herkennen, maar meestal zijn de achtergronden en samenhangen aanzienlijk gecompliceerder. En omdat dat het geval is, kan ook niet meer in eenvoudige zwartwit-voorstellingen worden getekend, zoals bijvoorbeeld Käthe Kollwitz dat deed. Zij tekende wat zij om zich heen zag. Toen werd er werkelijk honger geleden, vandaar dat in haar werk veel uitgehongerde mensen voorkomen. Maar tegenwoordig kunnen, wat Duitsland betreft, zulke tekeningen niet meer worden gemaakt.

Rauch tracht de ingewikkelde moderne samenleving te analyseren. De meeste tekeningen hebben niet slechts betrekking op Duitse vraagstukken, maar op die in industriële samenlevingen in ‘het Westen’. Het Duitse aandeel daarin wordt daarbij niet over het hoofd gezien. De vraag is wie nog in staat is van deze tekenen des tijds kennis te nemen.