De Gids. Jaargang 156

[p. 701]

K.-J. Citron
Is Duitsland nog een betrouwbare partner?

Nederland en Duitsland op weg naar een steeds beter wederzijds begrip

Gelet op de politieke, economische en ecologische uitdagingen aan het einde van deze eeuw blijft een voortzetting van het na de Tweede Wereldoorlog begonnen Europese eenwordingsproces in de meest letterlijke betekenis van het woord nood-zakelijk. Nederlandse en Duitse politici hebben in de loop der jaren - voor het laatst voor en in Maastricht - in belangrijke mate bijgedragen tot deze steeds nauwer wordende verstrengeling van belangen. Leidinggevende personen van beide landen beseffen dat dit ‘verstandshuwelijk’, bepaald door de geografische ligging, onontbindbaar is, waarbij aan Nederlandse zijde zeker ook de wens leeft het grote buurland in een solide grotere structuur, de eg en de navo, op te nemen.

Sinds de oprichting van de Europese Kool- en Staalgemeenschap in de jaren vijftig is de economische samenwerking tussen beide landen steeds hechter geworden. Thans staat Nederland voor de Duitse Bondsrepubliek als handelspartner op de derde plaats en voor de Nederlandse economie is Duitsland het belangrijkste afzetgebied; ongeveer 30 procent van de Nederlandse export gaat naar Duitsland.

Deze gemeenschappelijke belangen, die zoals ik eerder opmerkte door de geografische ligging worden bepaald - ik denk onder andere aan de betekenis van Rotterdam voor Duitsland als grootste haven van de wereld - heeft ertoe geleid dat men ook in Nederland, ondanks de bittere herinneringen aan de oorlog, niet alleen de multilaterale, maar ook de bilaterale samenwerking intensief ondersteunt.

Thans - 48 jaar na de oorlog - heeft zich tussen beide landen een buitengewoon nauwe band op bijna alle gebieden van het maatschappelijk leven ontwikkeld. Een bijzondere voorbeeldfunctie nemen daarbij de grensgebieden in die, dank zij de initiatieven van moedige plaatselijke politici, reeds vroeg interessen bundelden en gezamenlijke initiatieven namen, niet alleen ter verbetering van de infrastructuur, maar ook als impuls op cultureel gebied.

Meer dan ergens anders wordt hier in de ‘modeltuin’ van Europa duidelijk dat grenzen geen barrières hoeven te zijn; integendeel, ze worden in de loop der tijd tot bruggen, al dienen zij soms alleen om aan de andere kant van de grens andere/betere/goedkopere artikelen te kopen, daar een bijzonder interessante toneelvoorstelling te zien of een jazzfestival mee te maken.

De weg die geleid heeft tot deze nauwe Nederlands-Duitse samenwerking anno 1993 was niet altijd eenvoudig. Bij het nemen van beslissingen - vooral op politiek en economisch gebied - om te komen tot een nieuw deelgenootschap met de Duitse Bondsrepubliek moest steeds rekening gehouden worden met het feit dat een groot percentage van de Nederlandse bevolking afwijzend en kritisch tegenover het grote buurland staat. Hiertoe heeft ongetwijfeld het ook elders bekende David-Goliathsyndroom bijgedragen, terwijl ook de republikeinse traditie in Nederland een rol speelt. Met

[p. 702]

een kritisch oog keek men reeds in de negentiende eeuw naar het nieuwe nationalisme van de ‘verspätete Nation’ Duitsland en de onderdanige mentaliteit aan gene zijde van de Rijn.

De bezetting en de misdaden van het nationaal-socialisme werden in het neutrale Nederland als bijzonder bitter ervaren. Door deze - begrijpelijke - herinnering aan de verschrikkingen van de bezettingstijd wordt tot vandaag aan toe, ook in het onderwijs, het beeld van het buurland mede beïnvloed.

Stereotypen

Overal ter wereld letten buren op afgrenzing, op kritiek tegenover de ‘ander’ aan gene zijde van de grens. Hoe meer men op de ander lijkt, hoe belangrijker deze afgrenzing is. Vaak zien wij in de buurman vooral de negatieve eigenschappen, die wij zelf ook bezitten.

Afgrenzing gebeurt veelal door het ontwikkelen van een incorrect, vaak negatief beeld van de ander, dat wij tegenwoordig een stereotype of zelfs een vijandbeeld noemen. Daarbij heeft menigeen buitengewoon vertekende voorstellingen van het andere volk, van het buurland. Deze negatieve voorstellingen leiden een lang leven; ook als er na enkele jaren van vijandschap tussen volkeren een verzoening tot stand is gekomen, liggen de vijandige beelden nog steeds in de la. Men bewaart ze, ze worden niet helemaal vergeten en men kan ze, zodra zich weer kritische negatieve ontwikkelingen voordoen, uit de la pakken.

Bij dit proces spelen de media een grote rol, zij kunnen door jarenlange berichtgeving in belangrijke mate tot een vermindering van stereotypering bijdragen, maar zij zijn ook onderhevig aan de regel: ‘Good news is no news!’, dat wil zeggen dat het jarenlange vreedzame samenleven van moslims en hindoes in India of de goede samenleving van mensen van verschillende afkomst in Duitse steden niet het vermelden waard is, terwijl rellen, onrust en gewelddadigheden, ook al komen zij sporadisch voor, door intensieve verslaggeving de meningsvorming van de burgers beïnvloeden. Het diep gewortelde vooroordeel vindt zijn bevestiging door uitgekiende voorbeelden; positieve berichten maken weinig kans om iets aan dit beeld te veranderen. Duizenden Duitse toeristen die aan het strand rustig van hun vakantie genieten, vallen niet op, maar die éne mopperende familie, die haar ‘zandkuil’ weer terug wil hebben, blijft in het geheugen hangen.

Ook de Nederlandse naoorlogse literatuur, die zich begrijpelijkerwijs evenals de Duitse veelal met de belevenissen in de Hitler-tijd bezighoudt, heeft veel tot het kritische imago van Duitsland bijgedragen.

Bijzondere waardering verdienen de media. Sinds 15 jaar ongeveer berichten vele Nederlandse kranten anders over Duitsland dan vroeger - gedifferentieerder, zakelijk en eerlijk.

Al valt deze ommekeer gelukkig ook te bespeuren in de denkwijze van veel Nederlandse opiniemakers, hij is nog niet overal doorgedrongen. Journalisten die zich slechts zo nu en dan met Duitsland bezighouden, teren op de vooroordelen van hun voorgangers. Brede lagen van de bevolking - zowel hier als in Duitsland - zijn helaas intussen immuun geworden voor genuanceerde berichtgeving. Men leest niet meer, en de gang van zaken bij de televisie dwingt tot steeds kortere en beknoptere verklaringen. Beelden beklijven, van teksten wordt geen notitie meer genomen.

Natuurlijk hebben zich ook aan Duitse zijde cliché-voorstellingen over de Hollanders verankerd: bestond vroeger het te simpele beeld van de kleingeestige koopman, gedurende de afgelopen decennia is in Duitsland het beeld ontstaan van een te liberale Nederlandse samenleving waar krakers en drugshandelaren vrij spel hebben.

Juist omdat wij ons van de hardnekkigheid van zulke clichés en ‘vijandbeelden’ bewust zijn, moeten wij altijd weer proberen de jonge generatie, door intensieve voorlichting en door ontmoetingen, de kans te geven het buurland beter te leren kennen en begrijpen.

[p. 703]

Een land met vele facetten

Bondspresident Heinemann heeft Duitsland eens een ‘moeilijk vaderland’ genoemd. Waarschijnlijk dacht hij hierbij met name aan de bittere geschiedenis van ons land gedurende de laatste honderd jaar, maar zeker ook aan de geografische ligging, in het hart van Europa, als land met de meeste buren.

Door deze centrale ligging vormt Duitsland in vredestijd echter ook een brug tussen de verschillende Europese culturen, een trefpunt van kunstenaars en filosofen. Duitsland was nu eenmaal niet altijd de machtige nationale staat; heel vaak vormde het een conglomeraat van koninkrijkjes, vorstendommen en kleine staatjes, en door de veelvuldige familiebanden

Een historisch ogenblik: in de nacht van 3 oktober 1990 viert een miljoen mensen voor het Rijksdaggebouw te Berlijn de herwonnen eenheid.

was Duitsland met heel Europa verbonden.

De brute machtspolitiek van het nationaalsocialisme en de Duitse misdaden tijdens de bezetting van Nederland (1940-'45) beïnvloeden tot op heden het beeld dat het buitenland van Duitsland heeft. Daarbij wordt vaak over het hoofd gezien dat er ook in Duitsland moedige verzetsstrijders waren en dat de concentratiekampen aanvankelijk waren bedoeld voor de vele Duitse mannen en vrouwen die niet bereid waren met de nationaal-socialisten in de pas te lopen.

De overwinning van de geallieerden gaf de Duitsers de kans voor een nieuw begin, dat ten gevolge van de koude oorlog in twee verschillende leerprocessen verliep.

De Bondsrepubliek heeft als leergierig scholier van de westerse democratieën een bijna

[p. 704]

voorbeeldige grondwet uitgewerkt, die onder andere door een effectieve arbeidsverdeling tussen bond en deelstaten het democratische nieuwe begin een solide basis verschafte. Terwijl de Duitse literatuur zich intensief met de misdaden van het nationaal-socialistische verleden bezighield, werd door een deel van de samenleving - volop in de weer met de wederopbouw en de opname van miljoenen vluchtelingen - dit verleden verdrongen. Pas de felle debatten in de jaren zestig en de indringende vragen van de jonge generatie leidden in de Bondsrepubliek tot een breed debat over schuld. Daarbij bleek duidelijk dat niet alle jonge mensen bereid waren om nog steeds door het buitenland als medeschuldig te worden aangezien.

De ddr werd door de Sovjetunie belast met de schier onoplosbare taak haar burgers in een met prikkeldraad afgesloten communistisch staatsbestel te motiveren met de sociale markteconomie van de Bondsrepubliek te concurreren. Ook in de ddr kwam het niet tot een ware verwerking van het verleden. Men verkoos de gerieflijke positie van het anti-fascisme en trachtte de schuld voor de nazitijd in de schoenen van de Westduitse samenleving te schuiven.

Na de ineenstorting van het communisme in Midden- en Oost-Europa en de hereniging van de beide Duitse staten, staat Duitsland nu voor de moeilijke en vrijwel door allen onderschatte krachtproef om mensen, die in twee volkomen verschillende samenlevingsmodellen zijn opgegroeid, weer samen te brengen.

De uitspraak van Willy Brandt: ‘Es wächst zusammen, was zusammen gehört,’ lijkt nu meer op een toekomstvisie dan op een realiteit - en de buren in Europa, die meer dan veertig jaar aan de stabiel geworden democratie in de Duitse Bondsrepubliek gewend zijn, stellen de kritische vraag: Blijft Duitsland de motor voor de Europese integratie of zal het zich uitsluitend op de eigen problemen concentreren?

De politieke leiders in Duitsland zijn zich bewust van de noodzaak Duitsland ook voor de toekomst onherroepelijk in de eg te verankeren, om elke terugval in de fouten van het verleden te vermijden, maar zij spreken duidelijker dan vroeger de verwachting uit dat de Europese politici begrip zullen tonen voor het moeilijke integratieproces van de vijf nieuwe deelstaten en voor de noodzaak om tevens de nieuwe democratieën in Oost- en Zuidoost-Europa - meer dan tot nu toe het geval was - bij hun moeilijke verandering behulpzaam te zijn. (Tot op heden gaf de Duitse Bondsrepubliek meer dan 50% van alle westerse kredieten en hulp aan de staten in de voormalige Sovjetunie en de vroegere Comecon.)

De hereniging van de beide Duitse staten die ook dank zij de zo goed als zonder bloedvergieten verlopen vrijheidsrevolutie in Midden- en Oost-Europa haar beslag vond, vormt een onvermoede uitdaging voor de Duitse samenleving als geheel. Daar komt bij dat de bereidwilligheid van de mensen in de ‘oude’ deelstaten van de Bondsrepubliek Duitsland om offers te brengen ten gunste van de nieuwe deelstaten niet al te groot is. De opgetogenheid bij de val van de Muur is gezien de duidelijk geworden problemen snel bekoeld. Van een herenigings-enthousiasme is weinig te merken: de burgers vragen bijna alleen nog maar wat dit gaat kosten.

Door de ontbinding van de Comecon en de economische veranderingen in de vroegere partnerstaten van de ddr zijn de markten voor Oostduitse produkten bijna volledig ingestort. De internationale recessie maakt het de bondsregering, de deelstaatregeringen, de Treuhand en de cao-onderhandelaars niet gemakkelijker verouderde fabrieken te moderniseren, nieuwe industrieën te doen vestigen en de mensen nieuwe arbeidsplaatsen en perspectieven te bieden.

Daarbij komt het moeilijke psychologische en sociale aanpassingsproces voor de mensen in de voormalige ddr die tientallen jaren gewend waren dat de communistische staat alles voor hen regelde - van kleuterschool tot arbeidsplaats - zonder dat zij zelf beslissingen hoefden te nemen. (Toch waren er momenten

[p. 705]

waarop ze voor een gewetensvraag werden gesteld.) Van de ene dag op de andere moeten zij zich nu in de westerse concurrentiemaatschappij handhaven; deze biedt hun weliswaar sociale bescherming, maar eist van het individu ook meer dan vroeger het geval was.

De discussies in Duitsland maken duidelijk dat het juist in een periode van recessie niet gemakkelijk is de politieke partijen en de sociale partners tot ingrijpende bezuinigingen te doen besluiten, om zo de vereiste middelen te verkrijgen.

Een belangrijke rol in deze nieuwe verdelingsstrijd komt toe aan de nieuwe deelstaten, die in Bonn verdergaande concessies eisen en daarmee het federalisme in Duitsland nieuwe impulsen geven. Vroeger kwam het af en toe tot ‘allianties’ tussen Bonn en die deelstaten die door de regeringspartijen van Bonn werden geregeerd, tegen die deelstaten waarin de oppositie aan het bewind was.

Tegenwoordig slaan alle deelstaten de handen ineen - vooral om economische redenen - om tegenover de bondsregering beter voor hun belangen te kunnen opkomen.

De consensusprocedure voor de oplossing van moeilijke problemen werkt in het voordeel van de deelstaten bij hun pogingen om van de bondsregering middelen te verkrijgen hun eigen lasten te beperken. Het toenemend federalisme in Duitsland is weliswaar in strijd met de vrees in het buitenland voor een nieuwe ‘grote mogendheid’, maar heeft ook een verzwakking van de positie van Bonn tot gevolg.

Niet langer een politieke dwerg, maar ook geen reus

Versterking van de rol van het herenigd Duitsland in de internationale arena is niet zo snel werkelijkheid geworden als men had gevreesd.

De erfenis van het verleden drukt nog steeds op de Duitse politiek en is voldoende reden om de weg naar een nieuwe verantwoordelijkheid omzichtig en niet dan in overleg met onze partners te zoeken. Ik denk daarbij vooral aan het intensieve debat in Duitsland over de herziening van de grondwet, opdat Duitsland in de toekomst aan vn-acties tot het behoud en zelfs tot het opleggen van vrede kan deelnemen.

Daarbij beseffen veel politici in Duitsland heel goed dat het niet in ons belang is op een spoedige opname als vast lid van de vn-Veiligheidsraad aan te dringen, en wel om twee redenen: onze grondwet en het belang van de handelingsbekwaamheid van de vn-Veiligheidsraad.

Als de op twee na grootste contribuant van

14 november 1992: massademonstratie tegen vreemdelingenhaat en racisme in Bonn

[p. 706]

de vn en haar organisaties, en als belangrijke partner in de eg, de navo en de cvse, streeft Duitsland naar een evenwichtig, verantwoordelijk internationaal beleid.

Op zoek naar binnenlandse stabiliteit

Hij die zonder schuld is
hij die niet discrimineert
hij die veel vluchtelingen opneemt
werpe de eerste steen.

Woorden als deze kunnen de vreemdelingenhaat niet verontschuldigen.

Wie tegenwoordig door de steden en dorpen in de voormalige ddr reist, ziet ondanks de enorme inspanningen om het land te moderniseren nog afgebladderde gebouwen, waaraan vijftig jaar bijna niets aan onderhoud is gedaan. Scheuren vindt men niet alleen in veel

14 november 1992: massademonstratie tegen vreemdelingenhaat en racisme in Bonn

gebouwen, maar in de hele Duitse maatschappij.

Sinds tientallen jaren wonen miljoenen buitenlanders als ‘gastarbeiders’ met hun families in de Duitse Bondsrepubliek. Zij zijn verregaand geaccepteerd in de maatschappij, zij het niet écht geïntegreerd.

Het Duitse ‘Wirtschaftswunder’ zou zonder hen niet mogelijk zijn geweest. Na de ineenstorting van het communisme in Oost-Europa volgde een dichte stroom vluchtelingen: Duitsers uit de voormalige ddr, ‘Duitsers’ uit Rusland, respectievelijk Roemenië, en nog later honderdduizenden asielzoekers uit Oost- en Zuidoost-Europa en uit de Derde Wereld.

De stroom vluchtelingen naar Duitsland en binnen Duitsland naar de oude deelstaten wordt in de afgelopen vier jaar op 3 miljoen mensen geschat - een getal waaruit blijkt dat de Duitse samenleving met geweldige huisvestings- en opvangproblemen te maken kreeg.

[p. 707]

Desondanks heeft Duitsland de deur niet gesloten voor vluchtelingen uit voormalig Joegoslavië: 300.000 vonden hier onderdak, terwijl andere Europese landen slechts enkele duizenden hebben opgenomen.

De taak om binnen enkele jaren miljoenen vluchtelingen op te nemen, is voor een deel van de samenleving te groot gebleken. Doffe angst en primitieve vreemdelingenhaat leidden in Rostock, Mölln en onlangs in Solingen tot bruut geweld.

De xenofobische daders kwamen veelal uit die lagen van de bevolking die in een wereld van ingrijpende veranderingen en harder wordende concurrentie de kansen op werk en huisvesting door de migranten bedreigd zagen. De langdurige strijd tussen de politieke partijen over de beste manier om op de migratie vat te krijgen en het liberale Duitse asielrecht aan dat van andere Westeuropese landen aan te passen, was ongetwijfeld indirect mede verantwoordelijk voor het feit dat rechtse opruiende taal een gewillig oor vond. Het asielcompromis van mei jongstleden levert ondanks zijn onvolkomenheden het bewijs dat de politiek in staat is tot handelen. Voorwaarde daarbij is wel dat tegelijkertijd met de grootst mogelijke effectiviteit tegen rechtse geweldplegers en oproerkraaiers wordt opgetreden.

Het verlies van waarden in een maatschappij waarin men slechts aarzelend tot opvoeding overgaat en waarin elektronische media dagelijks bruut geweld in iedere huiskamer brengen, vormt de achtergrond voor deze golf van zinloze haat. Dit rechtvaardigt echter niet de xenofobie in Duitsland - noch in sommige andere landen. Het herenigde Duitsland staat voor een enorme taak, die een uitdaging vormt voor alle krachten in de maatschappij. Een uitdaging, niet alleen voor de politici, van wie het publiek vaak teveel verwacht, maar voor alle maatschappelijke groeperingen. De ‘mooiweer-democratie’ van de voormalige Bondsrepubliek, die dank zij een voortdurend groeiende welvaart bijna alle lagen van de maatschappij tevreden kon stellen en van Duitsland het land met de langste vakanties en de kortste werktijd maakte, moet zich nu ook in woelige tijden zien te handhaven.

De strijd om het solidariteitspact voor de opbouw in de nieuwe deelstaten heeft duidelijk gemaakt hoe moeilijk het voor de partijen is van hun kiezers nog meer offers te vragen. Het jaar 1994 met maar liefst 19 verkiezingen of meer in de Bondsrepubliek en de deelstaten en voor Europa, werpt zijn schaduw al vooruit.

De jonge democratie in de Duitse Bondsrepubliek heeft juist in deze moeilijke periode begrip en steun van haar Europese partners nodig. Het gaat erom de visie van Thomas Mann van een Europees Duitsland werkelijkheid te doen worden. Een artikel in Het Algemeen Dagblad van 1 juni jongstleden geeft een goed voorbeeld van eerlijke kritiek:

‘DE WANDAAD VAN SOLINGEN

Niets is eenvoudiger dan na de wandaad van Solingen de Duitsers te brandmerken als onverbeterlijke fascisten. De zondebok is aangewezen, het eigen geweten lijkt schoon en het leven van alledag kan voortgaan. De werkelijkheid is ingewikkelder. Alle beschaafde landen worstelen met de integratie van immigranten en geen enkel land heeft het zaligmakende antwoord op dit rhoderne probleem gevonden. In een tijd van stijgende werkloosheid wordt dat met de dag lastiger [...] De enige weg naar een vreedzame multiraciale samenleving loopt echter via verdraagzaamheid (bijvoorbeeld nationaliteitswetgeving) en veel tijd. Zolang zal Duitsland een zwaar gevecht moeten blijven leveren tegen zijn verleden. Daarin kan het land beter gesteund dan beschimpt worden.’