De Gids. Jaargang 156

Kees Mercks
Vertalen als toestand van ‘al te luide eenzaamheid’

‘Vijfendertig jaar (zeg maar dertig) zit ik in het oud papier (vertaalwerk) en dat is mijn love story. Vijfendertig jaar (min vijf dus) plet (vertaal) ik oud papier en boeken, vijfendertig jaar (wel heel ruim gerekend, hoewel Shakespeare, Ovidius, Homerus, Mahieu op school...) maak ik aan de letteren mijn handen vuil, zodat ik op de encyclopedieën (boeken) ben gaan lijken waarvan ik in die tijd zeker dertig kuub (drie kilo?) geplet (vertaald) heb, ik ben de sprookjeskan vol water dat leven schenkt en dood, je hoeft me maar een beetje scheef te houden of er stromen de mooiste gedachten uit, tegen mijn wil ben ik ontwikkeld geraakt en eigenlijk weet ik ook niet welke gedachten mijn eigen zijn, van mij alleen, en welke ik me door lezen eigen heb gemaakt, en zo heb ik mezelf in die vijfendertig jaar eigenhandig doorverbonden met de wereld om me heen, want als ik lees, dan lees ik eigenlijk niet, ik neem zo'n mooie zin in mijn snaveltje en zuig daarop als op een zuurtje en wel net zolang totdat die gedachte als alcohol (sic) in mij vervliegt, zo lang trekt die door mij heen, totdat ze niet alleen in mijn brein zit en in mijn hart, maar door al mijn aderen bonkt tot in het verste bloedvaatje.’

Bovenstaand begin van Bohumil Hrabals meesterwerkje Al te luide eenzaamheid geeft lichtelijk aangepast ook weer wat je als vertaler doormaakt, wanneer deze met zijn godgevallig grabbelwerk (is hier het literaire werk van Bohumil/Godelieve Hrabal) bezig is. De beschreven wereld slokt je op, de wereld om je heen verdwijnt, je vertaalt tot je erbij neervalt, je identificeert je met de verteller en het verhaal, je maakt je zijn gedachten en denkbeelden eigen, je deelt zijn emoties, je mengt je zelfs in zijn creatieve daad om zo adequaat mogelijk zijn stilistische kronkels en fantasieën weer te geven.

Maar je moet daarbij tegelijk analytisch zijn, niet alleen tegenover de tekst die je vertaalt en die slechts één niveau van het totale werk uitmaakt: die van het min of meer uitgekristalliseerde complex van motieven, thema's en beelden, dat zo ingenieus ‘doorverbonden’ via tal van correspondenties in die tekst besloten ligt. Vertalen betekent echter ook onderzoek, een speurtocht naar de oorspronkelijke betekenissen, of die nu lexicaal van aard zijn of betrekking hebben op vormen van citeren. Daarbij word je steeds geconfronteerd met de afweging: hoe letterlijk heeft de schrijver iets bedoeld, hoe precies heeft hij geciteerd, als al bekend is wie hij citeert, en hoe ‘normaal’ en zuiver is de vorm waarin hij het presenteert.

[p. 572]

Zijn bronnen sluimeren immers al jaren in zijn bewustzijn en zijn door de tijd aangetast geraakt, hebben zich aan andere gedachten en ervaringen aangepast. En de vertaler toetst ze moeizaam aan zijn kennis en ervaring en moet ook die weer onderzoeken om tot een verantwoorde weergave te kunnen komen.

Iets dergelijks geldt ook op stilistisch gebied: hoe ‘bedoeld’ is een punt, een komma, een ‘abnormaliteit’, wat voor rol speelt het klankniveau bij de keuze van een woord of woordcombinatie? Hoe ver mag de vertaler vervolgens hiervan afwijken zonder de authenticiteit van de brontekst al te zeer geweld aan te doen? Is bijvoorbeeld een redundant gebruik van het voegwoord ‘en’ aan het begin van een hoofdzin een aanvaard misbruik in de brontaal of is het een literaire kunstgreep en materialisering van het ‘doorverbindingsprincipe’? Het zijn vragen die moeilijk in algemene zin te beantwoorden zijn, want wetenschappelijke statistieken op dit terrein plegen te ontbreken.

Is vertalen daarom onmogelijk? In stricte zin wel. In de eerste plaats is er een essentieel verschil tussen schrijver en vertaler, zelfs als die laatste ook zelf schrijft (soms zelfs juist daardoor). Ik doel hiermee op het volledig andere karakter van de ‘scheppingsdaad’ van de schrijver vergeleken met het aan een brontekst gebonden geploeter van de vertaler, die eerder de ondergeschikte rol van de kopiist op zich moet nemen. Verder zijn er te veel natuurlijke verschillen tussen twee talen, niet alleen door de substantie en structuur zelf, maar ook door de gebondenheid van een taal met een bepaalde realiteit en van die realiteit weer met omringende omstandigheden, die qua betekenis, emotie en waarde principieel onoverdraagbaar zijn. Vertalen is daarom alleen mogelijk als een zo goed mogelijk bedoelde benaderingspoging, die als de figuur van de asymptoot zijn werkelijke einddoel - tragisch genoeg - nooit bereikt.

Zo beschreven lijkt het vertalen eerder een sisyfuskwelling dan een dionysische lust. Maar ook dat is natuurlijk niet (geheel) waar: het geeft immers een grote voldoening voor een ander iets toegankelijk te maken dat anders een gesloten boek zou zijn gebleven. Zeker als dat iets iets is dat je zelf bewondert. Voldoening schenkt het ook als je erin slaagt als vertaler oplossingen te vinden die de vertaling ondanks alle principiële verschillen toch dichter bij het origineel brengen. Voldoening schenkt het als de vertaalde tekst ondanks het vertaaleffect toch iemand weet te boeien, te verrijken en te ontroeren en misschien bij flarden als een originele literaire tekst leest. De grootste voldoening heeft de vertaler immers wanneer de lezer vergeet dat hij iets in vertaling leest.

Is mijn leven door het vertalen veranderd? Het idee! Ik kan die Hrabal (en die anderen) eigenlijk helemaal niet uitstaan... Wel heb ik mijn stukje nog op hetzelfde computertje geschreven als dat ik destijds maar net kon aanschaffen dank zij de Nijhoff-prijs, terwijl je er voor het huidige bedrag al een secretaresse bij kunt huren. Al was het maar om die ‘al te luide eenzaamheid’ te doorbreken.