De Gids. Jaargang 156

[p. 568]

Nelleke van Maaren
Twee soorten van gezelschap

Met het grootste genoegen lees ik altijd de prachtige uitspraken en doorwrochte theorieën over vertalen van aanzienlijk bevoegdere mensen dan ik. Wie ziet tenslotte zijn ambacht niet graag geloofd en geprezen als drijvende kracht in de literaire ontwikkeling, de culturele vooruitgang of als essentieel voor een beter begrip van volkeren en beschavingen onderling? Of voelt zich niet gevleid als zijn activiteiten handzaam onder te brengen blijken in een indrukwekkende formule?

Maar al mag ik dat soort dingen graag lezen, eigenlijk kan ik er in de nogal platvloerse realiteit van mijn dagelijkse (proza)vertaalpraktijk weinig mee beginnen. Die realiteit herkende ik in feite alleen jaren geleden eens in een artikel van Karel van het Reve die bladzijden lang als het ware uitvergroot beschreef hoe de vertaling van één zin uit een Russische roman tot stand kwam. Het lijkt het meest op een eindeloze reeks van kleine, soms minieme, en lang niet altijd rationele beslissingen, die steeds verschuiven al naar gelang de schrijver en het soort tekst waar je mee bezig bent. Een soort gemier op de vierkante centimeter, waarover je eigenlijk alleen met andere vertalers kunt praten. Voor zover je erover wilt praten - want als één ding uit Van het Reves tekst duidelijk wordt is dat het een knap vervelend verhaal is waarmee je je op verjaardagsfeestjes niet populair zult maken. In dat opzicht is vertalen een weinig sociaal beroep.

Ik heb dus geen enkele vertaaltheorie. Een boek dat klaar is verdwijnt - als vertaling tenminste - onmiddellijk uit mijn hoofd, zodat er plaats is voor het volgende, dat weer andere problemen stelt. Vandaar dat ik eigenlijk alleen iets kan zeggen over teksten waar ik nu werkelijk mee bezig ben: een bloemlezing uit De l'Allemagne van Mme de Staël en een nieuw toneelstuk van Botho Strauss dat nog geen titel heeft. Ik vertaal eigenlijk altijd twee teksten naast elkaar, liever gezegd ‘tegen elkaar in’. Die manier van werken heb ik in de loop van de tijd ontwikkeld om mezelf aan het werk te houden, want ik kan niet langer dan een uur of drie, vier achter elkaar aan één tekst werken. Dan loop ik ‘droog’, krijg er schoon genoeg van, begin geheel ten onrechte op de schrijver te kankeren - kortom: het gaat niet meer. Na een korte pauze overgaan op een heel ander soort tekst lukt voortreffelijk, op voorwaarde dat de teksten zo verschillend mogelijk zijn. Andere taal, ander genre, verschillend soort schrijver. En op het moment heb ik het wat dat betreft uitstekend getroffen - uiteenlopender werk is nauwelijks denkbaar. Het betreft enerzijds Franse beschouwende essays over culturele verschillen tussen Frankrijk en Duitsland, daterend uit 1808-'10, anderzijds een eigentijds wrange Duitse komedie uit 1992.

Het boek van Germaine de Staël stelde als eerste algemene problemen natuurlijk de vraag van de keuze van de teksten op zich (de bloemlezing omvat ongeveer een derde van de oorspronkelijke tekst) én de vraag in wat voor taal je de Staëls Frans uit het begin van de negentiende eeuw vertaalt. Er zijn twee onmogelijke uitersten: begin negentiende-eeuws Nederlands enerzijds of een taal alsof het gisteren geschreven is anderzijds. Geen van beide is werkbaar of bevredigend. Het eerste zou een artificiële constructie opleveren (voor zover het al mogelijk zou zijn), het tweede zou een onzinnig anachronisme zijn omdat het niet klopt met de manier van denken en redeneren. Je moet dus al werkend tot een soort compromis komen, waaruit wel duidelijk is dat het om

[p. 569]

een historische tekst gaat, maar die toch geen onnodige hobbels voor een eigentijdse lezer opwerpt. Dan rijzen er tijdrovende detailvragen: zo gebruikt de Staël de tegenstelling propriétaire - prolétaire (niet in materiële, maar in geestelijke zin). ‘Proletariër’ is geen probleem, maar werd het woord ‘kapitalist’ in 1810 in ‘onze’ marxistische zin gebruikt? Nee, natuurlijk. Werd het überhaupt gebruikt? Ja, maar vermoedelijk meer in de zin van rentenier. Kan ik het hier gebruiken? Uiteindelijk - nee, hoewel het aardiger zou klinken. Dat soort dingen.

Daarnaast heeft de Staël een heel persoonlijke, in het algemeen nogal omslachtige, wat slordige stijl - een waterval van woorden, waarin vooral belangrijk is wat zij wil betogen of aantonen -, maar af en toe duikt opeens een juweeltje van een puntige uitspraak op. Trouw aan de schrijfster lijkt me daarom voornamelijk te liggen in het zo helder mogelijk weergeven wat zij wil zeggen, soms zelfs enigszins ten koste van de letterlijke tekst, maar de ‘juweeltjes’ vragen uiteraard net zo'n aforistische vorm.

Een toneelstuk vertalen is een heel andere zaak. Om te beginnen is het in het algemeen niet bedoeld om gelezen maar om gehoord te worden. En het publiek kan niet een zin die niet onmiddellijk duidelijk is nog eens even overlezen. Daarom zit ik, vermoedelijk als een idioot, hardop te werken. Elk woord ‘staat’ als het ware in een schouwburgzaal, de tekst moet dus zo kaal mogelijk blijven. De acteurs zullen er de impact wel aan geven.

Botho Strauss is een heel nauwkeurig schrijver en vraagt dus ook een uiterst nauwkeurige vertaling. Moeilijkheden levert dat vooral op bij woordspelingen en variaties op modieuze uitdrukkingen die in het Duits wel, maar in het Nederlands niet bestaan. Maar het Nederlands heeft ook dat ‘genre’ uitdrukkingen. Dan begint het soms moeizame zoeken naar equivalenten die even grappig-schrijnend-pakkend-dubbelzinnig zijn. Daar gaat veel tijd in zitten en het lukt niet altijd helemaal bevredigend. Ik weet nu al dat ik, als het hele stuk af is, nog drie of vier passages overhou waar ik heel lang aan ga zitten sleutelen omdat ze me niet bevallen.

Dat ‘tegen elkaar in’-vertalen is een soort verfrissende wisseling van gezelschap. Want de boeken die je vertaalt worden je gezelschap, nee sterker nog, het is of je er een zekere tijd mee samenwoont. Eerst voorzichtig aftasten en proberen: wat kan, wat kan niet, zie je mogelijkheden? Als er eenmaal een modus vivendi is gevonden, komt er vaart in, het wordt iets, en tenslotte doet het afscheid soms pijn - of wordt verzacht door het vooruitzicht van een volgend boek van dezelfde schrijver. Ik kan dan ook alleen teksten vertalen die me op de een of andere manier ‘aantrekken’, maar het kunnen, net als bij mensen, heel verschillende dingen zijn die me boeien - ideeën, een stijl van schrijven, een verhaal dat me ontroert. Je moet er toch niet aan denken dat je maanden opgescheept zit met iemand die je in geen enkel opzicht waardeert of bewondert, laat staan met iemand die je uitgesproken tegenstaat!